آشنایی با آثار ثبت شده ایران در یونسکو | از بیستون در کرمانشاه تا راه آهن سراسری کشور

در نوامبر 1972 میراث جهانی یونسکو توانست عهدنامه‌ای بین المللی را در کنفرانس عمومی یونسکو جهت حفظ آثار فرهنگی، طبیعی و تاریخی به ثبت برساند. کشور ما یکی از کشورهای عضو یونسکو است. آثار ثبت شده ایران در یونسکو تاکنون به 26 اثر می‌ر‌سد. میراث تاریخی ایران در یونسکو به نگهداری آثار ثبت شده پرداخته و وظیفه حفظ آن‌ها را برعهده دارد.

کشور ما از سال 1975 به عضویت کنوانسیون میراث جهانی درآمد. میراث جهانی یونسکو در ایران تاکنون 26 اثر فرهنگی، تاریخی و طبیعی را به ثبت رسانیده است. با این کار علاوه‌بر کشور صاحب اثر، سازمان میراث جهانی یونسکو وظیفه حفاظت و نگهداری از آثار مهم را برعهده دارد. چغازنبیل، میدان نقش جهان اصفهان و تخت جمشید از اولین آثار به ثبت رسیده در این سازمان هستند. با مجله پلازا همراه باشید تا در ابتدا با مفهوم میراث جهانی یونسکو و معیارهای آن برای انتخاب یک اثر آشنا شوید. سپس آثار ثبت شده ایران در یونسکو را معرفی می‌کنیم.

آنچه در ادامه می‌خوانید

میراث جهانی یونسکو چیست؟

مجموعه‌ای از اماکن فرهنگی و طبیعی را میراث جهانی یونسکو می‌گویند. این اماکن ابتدا باید توسط کمیته‌ای به‌همین نام (کمیته میراث جهانی یونسکو) تایید شوند. کشورهای زیادی در سازمان میراث جهانی یونسکو عضو هستند. این کشورها باید آثار مهم خود را در لیست میراث جهانی یونسکو نامزد کنند تا برای ثبت آن‌ها کمیته مربوطه برگزار شود.

پس از ثبت آثار تمامی کشورهای عضو در سازمان میراث جهانی یونسکو موظفند تا از اماکن فرهنگی و طبیعی آن کشور حفظ و نگهداری کنند. در بین تمامی کشورهای عضو این سازمان، ایتالیا با 58 اثر به ثبت رسیده رتبه اول را در سازمان میراث جهانی یونسکو دارد. و طبق آخرین آمار در سال 2021 آثار ثبت شده ایران در یونسکو به 26 اثر رسیده است.

معیارهای لازم برای ثبت اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو

هر مکانی را که برای ثبت شدن در سازمان میراث جهانی یونسکو در نظر می‌گیریم باید در دسته آثار «طبیعی» یا «فرهنگی» قرار بگیرند. البته لازم به‌ذکر است که هر کدام از این دسته‌ها چندین زیرمجموعه دارند. کمیته میراث جهانی یونسکو با هدف بررسی این معیارها تشکیل می‌شود. در ادامه با این معیارها آشنا می‌شوید.

معیارهای طبیعی

• تغییرات زمین‌شناسی و تاریخ آن را به‌خوبی نشان بدهد.
• تغییرات زیست‌محیطی و بیولوژیکی، اکوسیستم‌های ساحلی و دریایی، محل زندگی گیاهان و جانواران که در تکامل و توسعه زمین نقش مهمی داشته‌اند را به‌خوبی نشان دهد.
• نشان دهنده پدیده شگفت‌انگیز طبیعی یا زیبایی طبیعی منحصربه‌فرد باشد.
• یک زیستگاه طبیعی مهم و محل زندگی گونه‌های در خطر انقراض گیاهی و جانوری شناخته شود.

معیارهای فرهنگی

• خلاقیت و نبوغ انسانی را به‌خوبی نشان دهد.
• نشان‌دهنده سنت بی‌همتای فرهنگی یا یک تمدن کم‌نظیر و از بین رفته باشد.
• ارزش‌های زندگی بشر را در یک منطقه فرهنگی که باعث پیشرفت فناوری و معماری یا برنامه‌ریزی شهری شده است، در یک برهه زمان به‌خوبی نشان دهد.
• پیشرفت معماری و تکنولوژی را به‌خوبی نشان دهد که از آن به عنوان بازه مهمی از تاریخ بشریت یاد می‌شود.
• تعامل سازگار انسان با محیط‌زیست را به‌خوبی نشان دهد و یک فرهنگ قدیمی را معرفی کند.
• آداب و رسوم، سنت، افکار و عقاید، آثار ادبی و هنری مهم یک دوره خاص را که در جهان شناخته شده است، به‌خوبی نشان دهد.

لیست تمام آثار ثبت شده ایران در یونسکو

معرفی معروف ترین آثار ثبت شده ایران در یونسکو

میراث جهانی یونسکو در ایران به حمایت از 26 اثر تاریخی و فرهنگی می‌پردازد. البته این تعداد اثر به‌تازگی با ثبت «راه آهن ایران» و «اورامانات» افزایش یافته است. رتبه ایران در یونسکو 10 است و جز کشورهایی با بیشترین میراث جهانی ایران ثبت شده در یونسکو قرار دارد. در این قسمت با مهم‌ترین آثار ثبت شده ایران در حافظه جهانی یونسکو آشنا خواهید شد.

1. چغازنبیل از آثار ثبت شده ایران در یونسکو

• واقع در: استان خوزستان، شوش
• تاریخ ثبت: 19 اردیبهشت 1358 / 1979 میلادی

نیایشگاه «چغازنبیل» جزء اولین میراث تاریخی ایران در یونسکو است. این اثر تاریخی را در دوره عیلامی‌ها حدود سال 1250 قبل از میلاد ساختند. نیایشگاه باستانی چغازنبیل از شهری به نام «دوراونتاش» باقی مانده و دارای 105 متر طول و 52 متر ارتفاع است. میراث جهانی یونسکو در ایران حفظ و نگهداری این اثر باستانی که از آجر ساخته شده، را برعهده دارد.

2. میدان نقش جهان از آثار ثبت شده ایران در یونسکو

• واقع در: اصفهان
• تاریخ ثبت: سال 1358 / 1979 میلادی

میراث جهانی یونسکو در ایران، «میدان نقش جهان اصفهان» را هم جزء اولین میراث جهانی ایران ثبت شده در یونسکو پذیرفت. این اثر از آثار ثبت شده اصفهان در یونسکو، باارزش بالای تاریخی فرهنگی خود در دوره پادشاهی شاه عباس صفوی ساخته شد. معماران دوره صفوی این میدان را با زیبایی هرچه تمام‌تر در بخش میانی اصفهان بنا کرده‌اند. از جمله آثار مهم و تماشایی این میدان «عمارت عالی‌قاپو»، «مسجد شیخ لطف‌الله»، «مسجد امام» و «سردر قیصریه» هستند.

3. تخت جمشید از آثار ثبت شده ایران در یونسکو

• واقع در: استان فارس، مرودشت
• تاریخ ثبت: سال 1358 / 1979 میلادی

«تخت جمشید» یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین میراث جهانی ایران ثبت شده در یونسکو محسوب می‌شود. این اثر از فهرست میراث جهانی ایران ثبت شده در یونسکو تاریخی و باارزش است و در زمان پادشاهی هخامنشیان ساخته شد. حاکمانی همچون داریوش، خشایارشاه و اردشیر اول حدود 50 سال مراسم و آئین‌های بزرگی مثل عید باستانی نوروز را در این مکان برگزار می‌کردند. بنای باستانی تخت جمشید در شهری قدیمی به‌همین نام قرار داشت. موقعیت این شهر باستانی را امروزه در شهرستان مرودشت واقع در شمال استان فارس در نظر گرفته‌اند.

4. تخت سلیمان از آثار ثبت شده ایران در یونسکو

• واقع در: استان آذربایجان غربی، تکاب
• تاریخ ثبت: سال 1382 / 2003 میلادی

«تخت سلیمان» یکی‌دیگر از میراث جهانی ایران ثبت شده در یونسکو به‌شمار می‌آید. محققان زیادی این اثر را از شگفت‌انگیز‌ترین آثار ثبت شده می‌دانند. تخت سلیمان در دوره پادشاهی اشکانیان، ساسانیان و ایلخانیان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

این بنای باارزش تاریخی باستانی از فهرست آثار ثبت شده ایران در میراث جهانی یونسکو در نزدیکی دریاچه‌ای مصنوعی وجود دارد. میراث جهانی یونسکو در ایران تخت سلیمان را از سال 1382 تحت حمایت خودش قرار داد. در بنای ثبت شده تخت سلیمان آثار مهمی همچون «سازه‌های نیایشگاه آناهیتا»، «آتشکده» و «بناهای دوره پادشاهی ساسانی» به چشم می‌خورند.

5. ارگ بم از آثار ثبت شده ایران در یونسکو

• واقع در: استان کرمان، بم
• تاریخ ثبت: سال 1382 / 2004 میلادی

از میراث تاریخی ایران در یونسکو می‌توان به «ارگ بم» اشاره کرد. تاریخ‌شناسان معتقدند این اثر تاریخی، بزرگ‌ترین بنای خشتی جهان بوده و به دوره اشکانیان و هخامنشیان مربوط می‌شود. جالب است بدانید که ارگ بم تا اواخر دوره قاجار به‌عنوان ارگ مسکونی مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما متاسفانه در سال 1382 به دلیل زلزله‌ای با قدرت تخریب 6.6 ریشتر کاملا ویران شد. سازمان میراث جهانی یونسکو در ایران از آن سال به بعد ارگ بم را در فهرست میراث‌ جهانی ثبت شده کشور ایران در یونسکو وارد کرد و اکنون در حال بازسازی آن است.

6. پاسارگاد از آثار ثبت شده ایران در یونسکو

• واقع در: استان فارس، شهر پاسارگاد
• تاریخ ثبت: تیر ماه 1383 / 2004 میلادی

«پاسارگاد» از آثار ثبت شده شیراز در یونسکو محسوب می‌شود. این اثر درواقع مجموعه‌ای از سازه‌های باستانی است که در دوره هخامنشیان ساخته شد. «آرامگاه کوروش» از مهم‌ترین آثار تاریخی مجموعه پاسارگاد به‌شمار می‌آید. سازمان میراث جهانی یونسکو در ایران از سال 1383 به حفاظت و نگهداری از مجموعه آثار پاسارگاد از میراث تاریخی ایران در یونسکو پرداخته است.

7. بیستون از آثار ثبت شده ایران در یونسکو

• واقع در: استان کرمانشاه، هرسین، دامنه کوه بیستون
• تاریخ ثبت: تیر ماه 1385 / 2006 میلادی

«بیستون» بزرگ‌ترین سنگ نوشته دنیا و یکی از مهم‌ترین میراث جهانی ایران ثبت شده در یونسکو است. در سال 1385 سازمان میراث جهانی یونسکو در ایران به جهت اهمیت زیاد سنگ نوشته بیستون آن را در فهرست میراث خود ثبت کرد. بر روی این سنگ نوشته باارزش اولین متن شناخته شده ایرانی که به دوره هخامنشی برمی‌گردد، نوشته شده است.

8. مجموعه‌ آثار رهبانی ارامنه ایران

• واقع در: آذربایجان شرقی و غربی
• تاریخ ثبت: تیر 1387 / 2008 میلادی

ارامنه از قوم های قدیمی ایرانی هستند و در کشور ما آثار زیادی از این قوم به جا مانده است. مجموعه‌ آثار رهبانی ارامنه نیز از جمله همین آثار است که در لیست میراث جهانی ایران ثبت شده در یونسکو نیز قرار گرفت.

این مجموعه شامل سه کلیسای ارمنی از جمله:  قره کلیسا، کلیسای استفانوس مقدس و کلیسای زور زور است. قره کلیسا وابسته به یکی از حواریون مسیحی (تادئوس مقدس) در شهرستان چالدران آذربایجان غربی قرار دارد. کلیسای استفانوس مقدس که دومین کلیسای مهم ارمنی ها هم محسوب می‌شود در شهرستان جلفا آذربایجان شرقی قرار دارد، این بنا یک بار به دلیل زلزله فرو ریخت و دوباره بازسازی شد. کلیسای زور زور نیز وابسته به مریم مقدس در شهرستان ماکو آذربایجان غربی واقع شده است. این کلیساها در هفدم تا چهاردهم میلادی ساخته شده اند.

9. سازه‌های آبی شوشتر از آثار ثبت شده ایران در یونسکو

• واقع در: استان خوزستان
• تاریخ ثبت: سال 1388 / 2009 میلادی

سازمان میراث جهانی یونسکو در ایران 14 اثر از مجموعه «سازه‌های آبی شوشتر» را در فهرست خود به ثبت رسانید. این سازه‌های آبی در دوره پادشاهی ساسانیان ساخته شدند. هدف از ساخت آن ایجاد محرکی برای آسیاب‌های صنعتی بود.

10. بازار تبریز از آثار ثبت شده ایران در یونسکو

• واقع در: استان آذربایجان شرقی
• تاریخ ثبت: سال 1389 / 2010 میلادی

مجموعه «بازار تبریز» از وسیع‌ترین بازارهای سرپوشیده در آسیا محسوب می‌شود. حتی عده زیادی این بازار تاریخی را به‌دلیل مساحت زیادش (یک کیلومتر مربع) از بزرگ‌ترین بازارهای سرپوشیده جهان می‌دانند.

به‌همین دلیل بازار تبریز به‌عنوان میراث تاریخی ایران در یونسکو شناخته شد و در سال 1389 به ثبت رسید. این بازار با بخش‌های مختلف خود از جمله تیمچه‌ها، بازارچه‌ها و کاروانسراها نشان دهنده زیبایی معماری ایرانی و مهارت سازندگان آن است.

11. باغ‌های ایرانی از آثار ثبت شده ایران در یونسکو

• تاریخ ثبت: سال 1390 / 2011 میلادی

9 باغ معروف کشورمان در لیست میراث جهانی ایران ثبت شده در یونسکو قرار دارند. این مجموعه باغ‌های ثبت شده به‌خوبی نشان دهنده معماری و طراحی خاص ایرانی هستند. 9 باغ معروف ایرانی عبارتند از «باغ پاسارگاد»، «باغ چهل‌ستون اصفهان»، «باغ ارم شیراز»، «باغ شازده کرمان»، «باغ فین کاشان»، «باغ عباس‌آباد مازندران»، «باغ اکبریه بیرجند»، «باغ پهلوان‌پور مهریز» و «باغ دولت‌آباد یزد».

12. گنبد کاووس

• واقع در: استان گلستان
• تاریخ ثبت: 1391 / 2012 میلادی

گنبد کاووس یا گنبد قابوس مرکز شهرستان گنبد کاووس است و بزرگ‌ترین شهر استان گلستان محسوب می‌شود. علت شهرت این شهر یکی از آثار ثبت شده ایران در یونسکو آن یعنی خود گنبد کاووس است. این برج به بلندترین برج آجری دنیا معروف است که ارتفاعی معادل 61 متر دارد. زمان ساخت این برج بزرگ به قرن 11 ام میلادی برمی‌گردد. این برج از فاصله 30 کیلومتری قابل مشاهده است. قابوس شاهزاده اهل سلسله زیاریان دستور ساخت پایه های این برج‌ را داده بود. کتیبه های روی تنه برج گواه این امر هستند.

13. شهر سوخته

• واقع در: استان سیستان و بلوچستان
• تاریخ ثبت: 1393 / 2014 میلادی

شهر سوخته یکی از آثار ثبت شده ایران در یونسکو در شهرستان هامون و نزدیک شهر محمد آباد واقع شده است. شهر سوخته از قدمت بسیار زیادی برخوردار است و مربوط به عصر برنز یا 3300 سال قبل از میلاد مسیح است. عده ای دیگر نیز از شهر را به دوران عیلام (ایلام) و حدودا 6000 سال پیش نسبت می‌دهند. این شهر یکی از پیشرفته ترین شهرها نه تنها در زمان خود بود بلکه به چنان پیشرفتی دست یافته بود که حتی قرن ها از زمان خود جلو زده بود. وسیله های زیادی از این شهر مرموز پیدا کرده اند که تعجب همگان را برانگیخته است. نمونه این اشیا عجیب می‌تواند لوازم پزشکی باشد که در این شهر پیدا شد. اشیائی که به لوازم عمل جراحی مغز امروزی شبیه بودند! یعنی در این شهر که مربوط به 6000 سال پیش است، عمل جراحی مغز انجام می‌شده است! کسی هنوز علت فروپاشی و نابودی یک‌باره شهرسوخته را نمی‌داند.

14. روستای میمند

• واقع در: استان کرمان
• تاریخ ثبت: تیر 1394 / 2015 میلادی

یکی دیگر از آثار ثبت شده کرمان در یونسکو شهرستان میمند است. میمند واقع در کرمان و مجاورت شهر بابک نه تنها از آثار ثبت شده در یونسکو است بلکه از کهن ترین مناطق ایران نیز محسوب می‌شود. در این روستا مجموعا 181 خانواده با تعداد 673 نفر زندگی می‌کنند. تاریخ شناسان بر این باورند که میمند از کهن ترین و نخستین مکان هایی است که تمدن وابسته به ایرانیان کنونی در آن شکل گرفته است. مکان هایی که در این روستا پیدا شده است برخی حتی 3000 سال قدمت دارند و سنگ ها و سفال های منطقه میمند 10000 سال قدمت دارند. محققان معتقدند که قدمت این روستای باستانی به 12000 سال پیش برمی‌گردد.

تئوری های مختلفی درباره پیشینه این میراث جهانی ایران ثبت شده در یونسکو وجود دارد. عده ای معتقدند میمند 700-800 سال پیش از تولد مسیح توسط قوم آریایی ساخته شد و سنگ ها و صخره های آن به نوعی نشانگر آئین میترائیسم یا خورشید پرستی هستند. نظریه دوم نیز معتقد است که پیشینه میمند به تاریخ بعد از تولد مسیح برمی‌گردد و به دلیل این که نیاکان کرمانیان امروزی این مکان را برای زندگی مناسب دیدند، تمدن شکل گرفت.

15. شهر شوش

• واقع در: استان خوزستان
• تاریخ ثبت: 1394 / 2015 میلادی

شوش از دیگر میراث تاریخی ایران در یونسکو است که در استان خوزستان واقع شده است. این شهر یکی از کهن ترین شهرهای دنیا و مرکز حکومت عیلام (ایلام) بود. شوش به شوش دانیال نیز معروف است و مقبره دانیال نبی نیز که به عنوان یک ثبت ملی از آن یاد می‌شود در این شهر قرار دارد. تاریخچه شوش همان‌طور که گفتیم به دوران باستان و 4000 سال قبل از میلاد مسیح‌ باز می‌گردد. آشور بانیپال، پادشاده آشور در سال 640 قبل از میلاد این شهر را ویران کرد. شور همواره مورد حمله قرار گرفته و بازسازی شده. این شهر از آثار ثبت شده ایران در یونسکو تپه های باستانی زیادی نیز دارد.

16. کویر لوت

• واقع در: بخش‌هایی از کرمان، سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی
• تاریخ ثبت: سال 1395 / 2016 میلادی

«کویر لوت» اولین جاذبه طبیعی ثبت شده ایران در یونسکو به‌شمار می‌آید. جالب است بدانید که در کویر لوت حدود 3 هزار اثر تاریخی کشف شده است. «درفش 5 هزار ساله شهداد» از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین آثار کشف شده آن منطقه محسوب می‌شود.

17. قنات‌های ایرانی

• تاریخ ثبت: سال 1395 / 2016 میلادی

11 قنات کشورمان از آثار ثبت شده ایران در یونسکو هستند. این قنات‌ها دارای فناوری و ویژگی‌های منحصربه‌فردی اند که باعث حیرت متخصصان زیادی در این زمینه شده است. به‌همین دلیل برخی از این قنات‌ها لقب طولانی‌ترین، قدیمی‌ترین و عمیق‌ترین قنات را از آن خود کرده‌اند. 11 قنات از آثار ثبت شده ایران در یونسکو عبارتند از «قنات بلده فردوس»، «قنات قصبه گناباد»، «قنات باغ زارچ»، «قنات حسن‌آباد مشیر»، «قنات مزدآباد»، «قنات ابراهیم‌آباد اراک»، «قنات مون»، «قنات عمومی وزوان»، «قنات قاسم‌آباد بم»، «قنات اکبرآباد بم» و «قنات گوهرریز جوپار».

18. شهر یزد

• واقع در: استان یزد
• تاریخ ثبت: سال 1396 / 2017 میلادی

«شهر یزد» از آثار ثبت شده ایران در فهرست جهانی یونسکو است. این شهر تاریخی به‌دلیل نوع معماری‌اش که مخصوص مناطق گرم و خشک طراحی شده، در جهان شهرت دارد. این طراحی و معماری شگفت‌انگیز شهر یزد علاوه‌بر زیبایی چشم‌نواز، نیاز مردم آن منطقه برای زندگی را به‌خوبی برطرف می‌کند.

19. جنگل‌های هیرکانی

• واقع در: شمال ایران، جنوب سواحل دریای خزر و شمال رشته کوه‌های البرز
• تاریخ ثبت: سال 1398 / 2019 میلادی

یکی از آثار ثبت شده ایران در یونسکو، «جنگل‌های هیرکانی» هستند. قدمت این جنگل‌ها به عصر یخبندان کواترنری می‌رسد. در جنگل‌های هیرکانی درختانی با برگ پهن وجود دارند که عمر آن‌ها را 25 الی 50 میلیون سال تخمین زده‌اند. جالب است بدانید که علاوه‌بر گونه‌های مختلف گیاهان و جانوران حدود 7/5 میلیون نفر انسان از اقوام گوناگون در این جنگل‌ها زندگی می‌کنند. آثار طبیعی ثبت شده ایران در یونسکو از مهم ترین داشته های کشورمان هستند.

20. راه آهن سراسری ایران

• تاریخ ثبت: سال 1400 / 2021 میلادی

«راه آهن سراسری» کشورمان از جدیدترین آثار ثبت شده ایران در یونسکو به‌شمار می‌آید. دلیل ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی اتصال اقوام مختلف ایران به همدیگر بود. این کار وجه فرهنگی دارد و از لحاظ تاریخ و صنعت هم قابل توجه است. ایستگاه‌های مهمی نظیر قائمشهر، گدوک، گرمسار، تهران، اراک، دورود، شهبازان و اندیمشک در مسیر راه‌ آهن سراسری ایران قرار دارند. راه آهن سراسری آخرین ثبت ایران در فهرست میراث فرهنگی یونسکو است.

سوالات متداول

جمع بندی

به‌تازگی میراث جهانی یونسکو در ایران به 26 اثر رسیده است. ما در این مقاله 15 اثر از معروف‌ترین آثار ثبت شده ایران در یونسکو را معرفی کرده‌ایم. شما کدام یک از این آثار را از نزدیک دیده‌اید؟ نظرات خود را در قسمت دیدگاه‌های پلازا بنویسید.