آداب و رسوم چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف؛ از قاشق زنی تا کوزه شکنی

سالی دیگر گذشت و سالی نو در راه است. با مرور رسوم چهارشنبه سوری بین نقاط مختلف ایران، در سال نو زردی‌مان را به آتش بدهیم و سرخی‌اش را بگیریم.

چهارشنبه سوری یکی از مهم‌ترین جشن‌های باستانی ایران، در آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود. فستیوال نور و آتش نشان سر رسیدن بهار است. نور و آتش نماد سلامت و شادی برای سالی است که می‌آید. چهارشنبه سوری، از رسوم کهنه ایران و بخش‌هایی از کشورهای آذربایجان، عراق، افغانستان، تاجیکستان و ترکیه است. اما تمام ایرانیان از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب این مراسم کهنه را برگزار می‌کنند. رسوم چهارشنبه سوری در سرتاسر ایران متفاوت است اما چیزی که اهمیت دارد و همگی در آن اشتراک دارند، برگزاری این جشن با شادی و سلامتی است.

ایرانی‌ها معمولا این جشن را با دوستان و خانواده و بیرون از خانه برگزار می‌کنند. چهارشنبه سوری نوید نوروز باستانی ایران زمین و فرارسیدن فصل بهار است. این جشن معمولا از عصر سه شنبه شروع می‌شود و تا پاسی از شب ادامه می‌یابد. ایرانیان آتش‌های کوچکی در کوچه‌ها و خیابان‌ها روشن می‌کنند و از روی آن می‌پرند. فلسفه پریدن از روی آتش، دور کردن انرژی‌های منفی، مریضی و مشکلات و جذب سلامتی، گرما و انرژی مثبت است. در این مقاله با رسوم چهارشنبه سوری بیشتر آشنا خواهیم شد.

آنچه در این مقاله می‌خوانید:

چهارشنبه سوری چیست؟

سور به معنای جشن و پایکوبی است. برخی چهارشنبه سوری را به معنای برگزاری جشن چهارشنبه می‌دانند. از طرفی برخی از پژوهشگران نیز واژه «سور» را به معنای سرخ می‌دانند (مانند گل سوری به معنای گل سرخ). سور در زبان لری و کردی به معنای سرخ است و این می‌تواند اثباتی برای آن باشد. این دسته از پژوهشگران می‌گویند سرخ بودن آتش چهارشنبه سوری نشانی از سرخی و سلامتی فرد است. تلفظ «چارشمبه سرخی» در اصفهان و برخی از شهرهای بختیاری نشین و بندرعباس، احتمال صحیح بودن این دیدگاه را تقویت می‌کند.

پیشینه چهارشنبه سوری

این جشن باستانی ریشه در فرهنگ ایران زمین و گاهنبار هَمَسْپَتْمَدَم زرتشتیان دارد. این جشن 5 روز آخر سال و برای یادبود درگذشتگان برگزار می‌شود. البته در آیین زرتشت یادبودها و سوگواری‌ها به شکلی که ما می‌شناسیم برگزار نمی‌شود؛ بلکه این یادبود نیز به صورت جشن برگزار می‌شود که امروزه به آن فروردینگان گفته می‌شود.

طبق نظریه‌ای روشن کردن آتش و پریدن از روی آن، یادمان عبور سیاوش از آتش است. از طرفی در برخی منابع قدیمی از نحس بودن روز چهارشنبه گفته شده است. ممکن است ابداع چهارشنبه سوری یا تحول آن به شکل امروزی، یادگار ورود اسلام به ایران باشد.

از طرف دیگر، ریشه‌ای غیر از برگزاری جشن و یادبود برای این آیین باستانی نیز مطرح شده است. برافروختن آتش کاربرد بهداشتی و گندزدایی دارد و احتمالا برگزاری جشن چهارشنبه سوری از برنامه‌های نظافت هنگام خانه‌تکانی پیش از آغاز سال جدید بوده است. به ویژه اینکه دور ریختن و آتش زدن کوزه‌های شکسته و زباله‌های به جا مانده از نظافت خانه از رسوم چهارشنبه سوری است.

در آیین زرتشتی، این جشن در روز خاصی انجام نمی‌گرفت و معمولا در اواخر زمستان و در حالی که زمین در حال گرم شدن بود انجام می‌شد. ضمن اینکه می‌توان گفت از آنجایی که آتش نزد زرتشتی‌ها مقدس است، پریدن از روی آتش به شکل امروزی، نمی‌تواند آیینی زرتشتی باشد. کتایون مزداپور، نویسنده و پژوهشگر زرتشتی، دربارهٔ ارتباط چهارشنبه سوری با آیین زرتشتی می‌گوید:

جشن‌ها و آیین‌های ایرانی به همه ایرانیان تعلق داشته‌اند و دارند. بسیاری از آن‌ها به دوران پیش از مهاجرت آریاییان به این سرزمین بازمی‌گردند و خیلی از آن‌ها هرگز زرتشتی نبوده‌اند، مثل چهارشنبه سوری.

به طور کلی نمی‌توان پایه و اساس خیلی دقیقی برای این رسم سنتی عنوان کرد؛ چون معمولا سنت‌ها و آیین‌ها به مرور زمان تغییر می‌کنند یا با رسوم دیگر ترکیب می‌شوند و اصلاح می‌شوند. چیزی که در رابطه با چهارشنبه سوری اهمیت دارد برگزاری این رسم کهنه به شیوه صحیح و بدون خطر است؛ همان گونه که گذشتگان و نیاکانمان آن را برگزار می‌کردند.

آداب و رسوم چهارشنبه سوری

یک سال دیگر رو به پایان است و طبق سنت همه ساله، شب آخرین چهارشنبه سال را جشن می‌گیریم. متاسفانه امروزه این جشن با پیامدهای ناگواری همراه است که با اصل شادی آفرینی و سلامتی چهارشنبه سوری فاصله دارد. در ادامه به رسوم چهارشنبه سوری بین ایرانیان می‌پردازیم. این سنت یادآور شادی و سلامتی و مهر است. بیایید کنار هم آن را به شادی برگزار کنیم، مهرمان را افزون کنیم، زردی‌مان را به آتش بدهیم و سرخی و سلامتی بگیریم.

آیین اصلی

مهم‌ترین رسم چهارشنبه سوری گردآوری هیزم، بوته، آشغال‌های به جا مانده از خانه تکانی و روشن کردن آتش با آن‌هاست. این رسم معمولا در کنار دوستان و خانواده برگزار می‌شود و افراد با جمع شدن دور آتش، این شب را گرامی می‌دارند. از مهم‌ترین رسوم چهارشنبه سوری که بین همه ایرانی‌ها مشترک است، پریدن از روی آتش و خواندن سرودی با مضمون «زردی من از تو، سرخی تو از من» است. این جمله نوعی دعاست که از آتش می‌خواهیم بیماری و مشکلات را از ما بگیرد و به جای آن سرخی (نشان از سلامتی) و شادی به ما بدهد.

علاوه بر افروختن آتش، رسوم مختلف دیگری در شهرها و بخش‌های مختلف ایران برگزار می‌شوند. برای مثال مردم شیراز آش رشته می‌پزند و بین همسایه‌ها پخش می‌کنند. مردم تبریز به چهارشنبه بازار می‌روند و اسفند و کوزه نو برای سال جدید خریداری می‌کنند.

کوزه شکنی

کوزه شکنی در چهارشنبه سوری یکی از رسوم قدیمی ایرانی ها است. در بیشتر شهرهای ایران بعد از روشن کردن آتش و پریدن از روی آن، کوزه‌های قدیمی را می‌شکنند. این آیین ریشه در این باور دارد که بدیمنی‌های خانه طی یک سال به درون کوزه منتقل می‌شوند و خارج کردن آن از خانه و شکستن آن به معنای دور کردن این بدی‌ها از خانه است. در تهران معمولا چند سکه هم به درون کوزه می‌اندازند و کوزه را از بالای پشت‌بام به درون کوچه پرتاب می‌کنند. تا دوره رضا خان تهرانی‌ها به نقاره خانه می‌رفتند و با نواختن نقاره در ساعتی خاص کوزه‌هایشان را به زمین پرتاب می‌کردند.

در خراسان با اضافه کردن مقداری نمک، زغال و سکه و گرداندن کوزه دور سر افراد خانه، بدیمنی را از خود دور می‌کنند. شکستن کوزه یک اصل بهداشتی بین ایرانیان قدیم بوده است. کوزه طی یک سال استفاده آلوده می‌شود و چون جنس آن سفالین است و امکان تمیز کردن آن وجود ندارد، بنابراین آن را قبل از سال نو می‌شکستند و کوزه نو خریداری می‌کردند و با این کار به کسب و کار کوزه گران پیش از عید هم رونقی می‌دادند.

قاشق زنی

مراسم قاشق زنی چهارشنبه سوری چند سالی است به رسوم چهارشنبه سوری بازگشته است. در این آیین دختران و پسران جوان چادری روی سر خود می‌کشند به طوری که شناخته نشوند. با زدن قاشق روی کاسه به در خانه همسایه‌ها می‌روند و از آن‌ها تقاضای چیزی می‌کنند. اهالی خانه هم معمولا شیرینی، شکلات، آجیل و البته پول به کاسه‌های آنان می‌ریزند.

سنت قاشق زنی احتمالا از باور زرتشتیان نشات گرفته است. در زند اوستا گفته شده است که ارواح درگذشتگان نیک در رستاخیز آخر سال با صورت پوشیده به میان زنده‌ها باز می‌گردند و بازماندگان به آن‌ها هدیه‌ای می‌دهند. شاید بین قاشق زن‌هایی که امسال به در خانه‌تان می‌آیند، ارواح نیک گذشتگان هم میان آن‌ها باشند؛ پس به آن‌ها چیزی هدیه بدهید!

شال اندازی

آیین زیبای شال اندازی یکی دیگر از رسوم چهارشنبه سوری است که در قدیم در بیشتر شهرها و روستاها رواج داشته است و امروزه نیز در همدان و زنجان و برخی نقاط دیگر به همان شکل سنتی حفظ شده است. در این رسم، جوانان با چندین شال و دستمال و تکه‌های پارچه طنابی رنگارنگ درست می‌کنند و از راه پله‌های خانه‌ها یا دودکش‌ها یا از روی دیوار و پنجره وارد خانه می‌کنند و با صدای سرفه اهالی خانه را متوجه طناب رنگارنگشان می‌سازند. اهالی خانه نیز هدیه‌ای را درون شال می‌گذارند و آن را گره می‌زنند و با کشیدن ملایم، صاحب شال را متوجه می‌کنند که شالش پر شده است و وقتش است که آن را بالا بکشد.

هدیه‌ای که درون این شال‌ها گذاشته می‌شود هرکدام معنی خاص خود را دارد. نان نشانه نعمت است. شیرینی نشانه شیرین کامی و شادی است. انار نشانی از زیاد شدن اولاد در سال آینده است. گردو نشان طول عمر زیاد و فندق و بادام نشانه استقامت و بردباری در برابر سختی‌هاست. کشمش نشانه پرآبی است. سکه نیز نشانی از سفیدبختی جوانان است. جوانان از این رسم برای خواستگاری غیرمستقیم نیز استفاده می‌کنند و با این روش پسر از دختر مورد علاقه‌اش به طور غیرمستقیم بله می‌گیرد.

آجیل مشکل گشا

یکی دیگر از رسوم چهارشنبه سوری پس از افروختن آتش، خوردن آجیل به جا مانده از سال سپری شده است. در این رسم اهالی خانه و فامیل گرد هم جمع می‌شوند و هرچه آجیل از سال گذشته باقی مانده است را روی آتش بو داده و با نمک تبرک می‌کنند و می‌خورند. این رسم بر این باور استوار است که هرکس از این آجیل بخورد، مهربان‌تر می‌شود و کینه از دلش خارج می‌شود. اصطلاح نمک خوردن و نمک گیر شدن و نمکدان نشکستن هم ریشه در این آیین دارد.

فالگوشی

از دیگر رسوم چهارشنبه سوری فال‌گوش ایستادن و گرفتن جواب از حرف‌هاست. در این رسم جالب معمولا دختران جوان نیت می‌کنند و پشت دیواری می‌ایستند و به سخن رهگذران گوش می‌دهند. تفسیر حرف آن‌ها جواب نیت در دل دخترک است.

رسوم چهارشنبه سوری در شهرهای ایران

هر ناحیه از ایران برای چهارشنبه سوری، آداب و رسوم خاص خود را دارد که بر اساس فرهنگ و مناسبات قومی و قبیله‌ای تفاوت‌هایی با هم دارند. اما آنچه که زیباست اتحاد و یکپارچگی بین تمامی اقوام ایرانی در جشن و شادی و سرور است. در ادامه به آداب و رسوم چهارشنبه سوری برخی از شهرهای ایران می‌پردازیم.

شیراز

برافروختن آتش، فال‌گوش ایستادن و اسپند دود کردن از جمله رسوم آداب و رسوم چهارشنبه سوری در شیراز هستند که هنوز در این شهر انجام می‌شوند. در گذشته چهارشنبه سوری اطراف شاه‌چراغ برگزار می‌شد. در آنجا توپ کهنه‌ای وجود داشت که زنان از آن حاجت می‌خواستند.

در گذشته دختران جوان برای گشودن بختشان، به سعدیه می‌رفتند و در آب حوض سعدیه حمام می‌کردند. زنان نیز با ریختن آب بر سر و روی خود معتقد بودند مهرشان در دل شوهرشان زیاد می‌شود و بعد از آن آش و حلوا می‌پختند. این رسم در حال حاضر به دست فراموشی سپرده شده است و در سعدیه قابل اجرا نیست.

شهرهای کرد نشین

در شهرهای کرد نشین، آتشی بزرگ بالای کوه‌ها افروخته می‌شود و دختران و پسران دور آن جمع می‌شوند و با خواندن آوازهایی باستانی به زبان کردی، به رقص و پایکوبی می‌پردازند.

تهران

مردم تهران علاوه بر رسوم معمول مثل روشن کردن آتش و پریدن از روی آن و قاشق زنی و فال‌گوش ایستادن، رسم جالب دیگری برای چهارشنبه سوری دارند. از رسوم چهارشنبه سوری این شهر، حاجت خواستن از توپ مروارید است.

توپ مروارید در واقع توپ نظامی بزرگی است که در میدان ارگ قدیم قرار داشته و امروزه جلوی ساختمان شماره هفت وزارت امورخارجه قرار دارد. این توپ در فرهنگ عامیانه دارای اهمیت بسیاری است؛ به طوری که شکل خرافه گونه‌ای گرفته است. مردم برای گرفتن حاجت به آن دخیل می‌بستند؛ به خصوص شب‌های چهارشنبه سوری و شب‌های قدر.

لرستان

در لرستان هم مانند سایر نقاط ایران، جشن چهارشنبه سوری با افروختن آتش آغاز و با پریدن از روی آن و خواندن «زردی مه د تو، سرخی تو د مه» ادامه می‌یابد. در این منطقه هیزم را به هفت دسته تقسیم می‌کنند. آن‌ها را با فاصله‌های معینی از یکدیگر می‌چینند و آتش می‌زنند. مردم لرستان معتقدند آتش را باید بیرون از خانه روشن کرد و با بقیه به شادی و خوشی پرداخت. یکی دیگر از رسوم چهارشنبه سوری در این منطقه، برافروختن آتش در ارتفاعات و غلتاندن آن به پایین تپه و کوه است.

خراسان

نقاط مختلف خراسان پهناور رسوم متفاوتی دارند. نقطه اشتراک تمامی آن‌ها روشن کردن آتش و دود کردن اسپند و ریختن نمک به درون آتش است. شکستن کوزه هم همانند اکثر شهرهای ایران در خراسان نیز رایج است.

یکی از رسوم چهارشنبه سوری متفاوت در سبزوار و غرب خراسان برگزار می‌شود که در آن یک گوی بزرگ از هیزم درست می‌کنند و آتش می‌زنند و از بلندی روی زمین پرتاب می‌کنند و همزمان می‌خوانند «غم برو شادی بیا، محنت برو روزی بیا».

در قسمت شمالی خراسان و شهر شیروان، مراسم علفه برگزار می‌شود. این آیین ریشه در عقاید کهن خراسانیان دارد که معتقدند در چهارشنبه سوری روح مردگان آزاد است و به دیدار خانواده خود می‌آیند. بنابراین مردم خراسان شمالی حلوا و نوعی نان محلی درست می‌کنند و با کاسه‌ای آب روی پشت بام می‌گذارند.

خوزستان

یکی از رسوم چهارشنبه سوری در خوزستان و اهواز، علاوه بر روشن کردن آتش و پریدن از روی آن، قاشق زنی توسط کودکان است. در این رسم کودکان با انداختن روسری یا چادری روی سر خود به در خانه همسایگان می‌روند و با قاشق زدن روی کاسه، از اهالی محله شکلات و شیرینی و پول می‌گیرند.

بختیاری‌های خوزستان به مراسم پریدن از روی آتش «تش پرک» می‌گویند و در برخی نقاط آش می‌پزند و بین همسایگان پخش می‌کنند.

تبریز

از رسوم چهارشنبه سوری در تبریز آتش بازی و گره گشایی است. در تبریز قدیم به جای پریدن از روی آتش، صبح چهارشنبه کودکان و نوجوانان از روی آب روان می‌پریدند و جمله «آتیل ماتیل چرشنبه بختیم آچیل چرشنبه» را می‌خواندند. خوردن آجیل و میوه خشک در این شب از رسم‌های همیشگی تبریز است که همچنان اجرا می‌شود.

در تبریز، آب پاشیدن بر سر عابرین از روی پشت بام خانه‌ها نیز رایج است. این رسم از دوره ساسانیان رواج داشته است. آب بین ایرانیان نشان روشنایی است.

توصیه های ایمنی چهارشنبه سوری

در آخرین چهارشنبه سال که قرار است تمام آلودگی‌ها در گرمای پاک آتش سوزانده شود، متاسفانه در یک دهه اخیر استفاده از مواد منفجره و آتش‌زا به حداکثر خود رسیده است. چهارشنبه سوری از آن شکل سنتی و زیبای خود فاصله گرفته و خسارات جبران ناپذیری به مردم به خصوص جوانان و نوجوانان وارد کرده است. اما این جشن و سنت هنوز برای ایرانیان نماد شادی و هیجان است.

خوشبختانه در چند سال اخیر کارهای فرهنگی بسیاری میان جوانان در حال انجام است تا چهارشنبه سوری به شیوه سنتی خود برگزار گردد. اما تا حذف کامل مواد محترقه و آتش از این جشن کهنه، بهتر است برای ایمنی خود و خانواده‌مان نکات ایمنی را جدی بگیریم.

اگر به هر دلیلی می‌خواهید در مراسم چهارشنبه سوری شرکت کنید، باید جایی نزدیک آب فراوان آتش روشن کنید. حتما یک سطل آب کنار خودتان و جایی که مراسم را تماشا می‌کنید نگه دارید تا در صورت بروز حریق بتوانید به موقع عمل کنید. باقی مانده فشفشه و ترقه را بلافاصله از روی زمین جمع نکنید. بگذارید حداقل 20 دقیقه بگذرد بعد آن‌ها را بردارید؛ چون علاوه بر گرم بودن ممکن است تعدادی از آن‌ها عمل نکرده باشند و ناگهان در دستان شما بترکند.

هرگز و تحت هیچ شرایطی وسایل آتش‌زا، ترقه و اسبابی این چنینی را به سمت کسی پرتاب نکنید؛ حتی آن دسته از مواد محترقه‌ای که به ظاهر عمل نکرده و خراب شده‌اند. این مواد به شدت آسیب‌زننده هستند و به دلیل گرمای محیط و پرتاب آن ممکن است ناگهان عمل کند و آتش بگیرد. در هر صورت مواد آتش‌زا و ترقه‌های مختلف (حتی آن‌هایی که فقط صدا دارند) را چه خراب باشد چه سالم، به طرف کسی پرتاب نکنید.

به ‌هیچ ‌عنوان این مواد را در مکان‌های گرم و بدون گردش هوا مثل زیر زمین‌ها نگهداری نکنید. این مواد را (هر چقدر هم که کم باشند) دور از مواد آتش‌زا مثل کاغذ، چوب، پارچه و غیره قرار دهید. با کوچکترین جرقه این مواد آتش گرفته و فاجعه به بار می‌آورند. همچنین از حمل این مواد در جیب، کیف و غیره خودداری کنید.

به ‌هیچ ‌عنوان در چنین روزی با بچه ‌های کوچک بیرون از خانه نروید. کودکان به ویژه خردسالان نو پا هیچ ‌دانشی در مورد خطر آفرین بودن مواد محترقه ندارند و به دلیل جذابیتی که صدا و نور آن‌ها ایجاد می‌کند، ممکن است در لحظاتی که حواستان به آن‌ها نیست، به محدوده خطر نزدیک شده و دچار آسیب‌دیدگی‌های جدی شوند.

هیچگاه از الکل، نفت و بنزین برای آتش زدن یا شعله‌ور کردن آتش استفاده نکنید. از آتش زدن لاستیک، هیزم و کارتن خودداری کنید. این مواد به شدت تولید دود می‌کنند و علاوه بر خطرات ناشی از شعله زیاد آتش، دچار مشکلات تنفسی نیز می شوید. مراقب فرزندان نوجوان و جوان خود باشید. بیشتر نوجوانانی که در چهارشنبه سوری دچار حادثه شده‌اند، دور از چشم والدین مواد محترقه ساخته و در جایی پنهان می‌کنند. اغلب این مواد خود به خود آتش می‌گیرند و صدمات جبران ناپذیری به بار می‌آورند.

جمع بندی

چهارشنبه سوری یکی از جشن‌های زیبا و باستانی ایرانیان است و تاریخچه طولانی و با قدمتی دارد. این جشن رسوم به خصوصی دارد که تقریبا در اکثر نقاط ایران مشترک هستند. متاسفانه چند سال اخیر این آیین زیبا از اصالت خود فاصله گرفته است. بیایید در این جشن که پدیدآور شادی و نشاط و نمادی از سلامتی است، به جای آتش بازی‌های خطرناک، رسوم نیاکانمان را انجام دهیم، از کنار هم بودن لذت ببریم و شادی را بین یکدیگر تقسیم کنیم.