تراریخته چیست؟ آیا واقعا برای سلامتی ضرر دارد؟

اخبار و تصاویر منتشر شده در خصوص محصولات تراریخته گاهی بسیار ترسناک به نظر می‌رسند. آیا محصولات تراریخته واقعا خطرناک هستند؟ با ما همراه شوید تا به معرفی محصولات تراریخته، کاربردها و تاثیراتشان بپردازیم

این روزها مصرف غذاهای سالم از دغدغه‌های اصلی بشر است. از طرف دیگر، علم تلاش دارد برای سلامت افراد جامعه قدم‌های بیشتری بردارد. در این راستا با تغییرات ژنتیکی روی ارگانیسم‎‌های مختلف از جمله گیاهان و جانوران به محصولات تراریخته دست یافته‌اند. شاید شما هم فکر کرده باشید تراریخته به چه معناست؟ اسامی محصولات تراریخته چیست؟ آیا تشخیص محصولات تراریخته امکان‌پذیر است؟ چرا مضرات محصولات تراریخته برای عموم شفاف‌سازی نمی شود؟ آیا مصرف محصولات تراریخته در ایران آزاد است؟

در این مقاله می‌خواهیم به سوالات شما پاسخ دهیم و با موارد استفاده و تاثیرات برخی از این محصولات آشنا شویم.

آنچه در این مقاله می خوانید:

• محصولات تراریخته چه هستند؟
• چه موجوداتی تاکنون تراریخته شده‌اند؟
  • باکتری ترا ریخته
  • ویروس ترا ریخته
  • قارچ ترا ریخته
  • گیاهان ترا ریخته
  • جانوران ترا ریخته
• محصولات تراریخته به عنوان غذا
• آیا محصولات تراریخته ضرر دارند؟

محصولات تراریخته چه هستند؟

غذاهای تراریخته (Genetically modified foods) با عنوان غذاهای مهندسی ژنتیک یا غذاهای زیست مهندسی هم شناخته می‌شوند. این غذاها از ارگانیسم‌هایی تولید شده‌اند که با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیک، تغییراتی را در DNA آن‌ها ایجاد کرده‌اند. تکنیک‌های مهندسی ژنتیک در قیاس با روش‌های قبلیُ مانند اصلاح انتخابی و اصلاح جهشی، مقایسه صفات جدید و همچنین کنترل بیشتر صفات را امکان‌پذیر می‌سازند.

فروش تجاری غذاهای تراریخته از سال 1994 آغاز شد. هنگامی که شرکت کالژن (Calgene) برای اولین بار گوجه فرنگی دیررس خود با نام فلور ساور (Flavr Savr) را به بازار عرضه کرد. بیشتر اصلاحات غذایی در درجه اول روی محصولات کشاورزی پرسود و پرتقاضا از قبیل سویا، ذرت، کلزا و پنبه متمرکز شده است. محصولات تراریخت برای مقاومت در برابر پاتوژن‌ها و علف‌کش ها و تولید غذاهایی با خصوصیات بهتر مهندسی شده‌اند. دام‌های تراریخته نیز پرورش یافته‌اند؛ اگر چه از نوامبر 2013 هیچ یک در بازار عرضه نشده‌اند.

چه موجوداتی تاکنون تراریخته شده اند؟

در این قسمت به موجوداتی که تاکنون تراریخته شده‌اند می‌پردازیم.

باکتری ترا ریخته

باکتری‌ها به دلیل سهولت نسبی در اصلاح کروموزوم‌هایشان، اولین ارگانیسم‌هایی بودند که تراریخته شدند. این امتیاز آن‌ها را به ابزار مهمی برای ایجاد سایر ارگانیسم‌های تراریخته (GMO) تبدیل کرد. ژن‌ها و سایر اطلاعات ژنتیکی از طیف وسیعی از ارگانیسم‌ها، می‌توانند به یک پلاسمید اضافه شده و برای ذخیره و تغییر در باکتری‌ها قرار بگیرند. باکتری‌ها ارزان‌قیمت، کلونال و دارای رشد آسان هستند، به سرعت تکثیر می‌شوند و تقریبا به‌طور نامحدود در دمای 80- درجه سانتی‌گراد قابلیت نگهداری دارند. پس از جداسازی یک ژن، می‌توان آن را در داخل باکتری‌ها ذخیره کرد و یک منبع نامحدود برای تحقیقات فراهم کرد. تعداد زیادی از پلاسمیدهایی که دستکاری DNA شده‌اند و به فروش می‌رسند، به سهولت از باکتری‌ها استخراج می‌شوند.

ویروس ترا ریخته

اغلب ویروس‌ها ترا ریخته شده‌اند؛ بنابراین می‌توانند به‌عنوان حامل‌های درج اطلاعات ژنتیکی در موجودات دیگر استفاده شوند. این فرایند، ترارسانی (Transduction) نامیده می‌شود و در صورت موفقیت، گیرنده DNA خارجی به ارگانیسم تراریخته (GMO) تبدیل می‌شود. ویروس‌های مختلف کارایی و قابلیت‌های متفاوتی دارند و محققان می‌توانند از این ویژگی ویروس‌ها برای کنترل عوامل مختلف استفاده کنند. هر توالی خطرناک ذاتی ویروس باید از بین برود؛ در‌‌ حالی‌ که آن‌هایی که اجازه می‌دهند ژن به‌طور موثر منتقل شود حفظ می‌شوند.

قارچ ترا ریخته

قارچ ها می‌توانند برای بسیاری از فرآیندهایی که باکتری‌ها استفاه می‌شوند به‌کار گرفته شوند. برای کاربردهای صنعتی، مخمرها مزایای باکتریایی بودن یک ارگانیسم تک‌سلولی را دارند که تراریخت آن‌ها ساده بوده، دارای سرعت رشد و تکثیر زیاد به همراه سیستم سنتز پروتئین هسته‌دار (Eukaryote) است که تغییرات پروتئینی منحصر به هسته‌دارها را اعمال می‌کنند.

آن‌ها می‌توانند برای تولید مولکول‌های بزرگ و پیچیده به‌منظور استفاده در مواد غذایی، دارویی، هورمون‌ها و استروئیدها استفاده شوند. مخمر برای تولید شراب اهمیت دارد و از سال 2016، دو مخمر تراریخته که در تخمیر شراب دخیل هستند، در ایالات‌متحده و کانادا تجاری شده‌اند. یکی از سویه‌ها باعث افزایش راندمان تخمیر ملولاکتیک (Malolactic) و دیگری مانع تولید ترکیبات خطرناک اتیل کاربامات (Ethyl carbamate) در طی تخمیر می‌شود. همچنین پیشرفت‌هایی در تولید سوخت‌های زیستی از قارچ‌های تراریخته مشاهده شده است.

گیاهان ترا ریخته

گیاهان برای تحقیقات علمی، نمایش رنگ‌های جدید گل، تحویل واکسن و ایجاد محصولات زراعی پیشرفته مهندسی شده‌اند. بسیاری از گیاهان چندقوه‌زا (Pluripotent) هستند؛ به این معنی که یک سلول واحد از یک گیاه بالغ، قابل برداشت است و در شرایط مناسب می‌تواند به گیاه جدیدی تبدیل شود. این قابلیت را مهندسان ژنتیک می‌توانند به‌کار برند؛ به‌ این‌ صورت که با انتخاب سلول‌های گیاهی که به‌طور صحیح ترا ریخته شده‌اند، می‌توان گیاه جدیدی تولید کرد که از‌طریق فرآیندی معروف به کشت بافت، در همه پیکره خود حاوی سلول‌های ترا ریخته است.

جانوران ترا ریخته

اکثریت قریب به اتفاق جانوران تراریخته در مرحله تحقیق به سر می‌برند و تعداد معدودی از آن‌ها با ورود به بازار فاصله اندکی دارند. از سال 2018 تنها سه جانور تراریخته تایید شده‌اند که هر سه در ایالات متحده بوده‌اند. این سه جانور شامل یک بز و یک مرغ که برای تولید دارو ایجاد شده‌اند و یک ماهی سالومون که سرعت رشد آن بیشتر شده است هستند.

علیرغم تفاوت‌ها و دشواری‌ها در تراریخت جانوران، اهداف نهایی تقریبا مشابه گیاهان است. جانوران ترا ریخته برای اهداف تحقیقاتی، تولید محصولات صنعتی یا درمانی، مصارف کشاورزی یا بهبود سلامتیشان ایجاد می‌شوند. بازاری نیز برای ایجاد دام‌های ترا ریخته وجود دارد.

محصولات تراریخته به عنوان غذا

محصولات زراعی تراریخته گیاهانی هستند که در کشاورزی استفاده می‌شوند و DNA آن‌ها با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیک تغییر یافته است. در بیشتر موارد هدف، معرفی صفت جدیدی به گیاه است که به‌طور طبیعی در گونه‌ها مشاهده نمی‌شود. نمونه‌هایی در محصولات غذایی عبارتند از مقاومت در برابر آفات خاص، بیماری‌ها، شرایط محیطی، کاهش ضایعات، مقاومت در برابر تیمارهای شیمیایی (به‌عنوان مثال مقاومت در برابر علف‌کش‌ها) یا بهبود خواص تفذیه‌ای گیاه. نمونه‌هایی از محصولات غیر‌ غذایی شامل تولید مواد‌‌ دارویی، سوخت‌های زیستی و سایر کالاهای مفید صنعتی است.

کشاورزان با فناوری تراریخت به‌طور گسترده عجین شده‌اند. سطح زیر کشت ترا ریخته ها از 1.7 میلیون هکتار در سال 1996 به 185.1 میلیون هکتار در سال 2016، یعنی 12‌ درصد محصولات زراعی جهان افزایش یافته است. از سال 2019، کشاورزان در محصولات عمده زراعی (سویا، ذرت، کلزا و پنبه) از صفات مقاومت به علف‌کش (95.9 میلیون هکتار)، مقاومت در برابر حشرات (25.2 میلیون هکتار) یا هر دو (58.5 میلیون هکتار) بهره برده‌اند. در سال 2015، 53.6 میلیون هکتار ذرت ترا ریخته (در حدود 1/3 محصول ذرت) کشت شده بود. ذرت ترا ریخته نسبت به پیشینیان خود بهتر عمل کرد.

آیا محصولات تراریخته ضرر دارند؟

یک متا‌ آنالیز در سال 2014 نتیجه‌گیری کرد که پذیرش فناوری تراریخت باعث کاهش 37 درصدی مصرف سموم دفع آفات کشاورزی، افزایش 22 درصدی عملکرد محصول و افزایش 68 درصدی سود کشاورزان می‌شود. این کاهش در استفاده از سموم دفع آفات از نظر زیست‌محیطی مفید بوده است. سود سموم دفع آفات برای محصولات مقاوم در برابر حشرات نسبت به محصولات مقاوم به علف‌کش بیشتر است. افزایش عملکرد و سود در کشورهای در حال توسعه نسبت به کشورهای توسعه‌یافته بیشتر است.

اجماع علمی وجود دارد که در حال حاضر مواد غذایی حاصل از گیاهان تراریخته نسبت به غذای معمولی خطر بیشتری برای سلامتی انسان ندارد؛ اما هر ماده غذایی تراریخته قبل از معرفی به بازار باید مورد آزمایش قرار گیرد. با این وجود اعضای جامعه بسیار کمتر از دانشمندان می‌توانند غذاهای تراریخته را بی‌خطر بدانند. وضعیت قانونی و نظارتی غذاهای تراریخته بر‌‌ حسب کشور متفاوت است؛ در حالی که برخی کشورها آن‌ها را ممنوع یا محدود کرده‌اند، برخی دیگر با قوانینی در سطوح مختلف آن‌ها را مجاز می‌دانند.

بحث و گفتگو در مورد غذاهای تراریخته منجر به اختلافات زیادی شده است. گروه‌های درگیر این چالش، مصرف‌کنندگان، کشاورزان، شرکت‌های بیوتکنولوژی، مسئولان دولتی، سازمان‌های غیردولتی، فعالان محیط‌زیست، کنشگران سیاسی و دانشمندان هستند.

اختلاف عمده بر سر این است که آیا غذاهای تراریخته می‌توانند با خیال راحت مصرف شوند یا باید به اندازه کافی آزمایش شوند. حتی صحبت از این است که باید نتایج و تحقیقات علمی به چالش کشیده شوند. قدمت این مباحث به اندازه اختراع غذاهای تراریخته است. رسانه‌ها، دادگاه‌ها، سطوح متفاوت دولت‌ها و سازمان ملل این اختلافات را بررسی می‌کنند.

در این مقاله با ویژگی‌ها و فواید چند نمونه از محصولات ترا ریخته آشنا شدیم. به‌‌نظر می‌رسد باید خوشحال باشیم که معاصر آن‌ها هستیم. شما در مورد مصرف یا عدم مصرف غذاهای تراریخته مختارید؛ اما امید می‌رود در آینده برخی موارد بغرنج، مانند داروهای بیماری‌های لاعلاج از طریق تراریخت تولید شوند. آن روز را همه ما جشن خواهیم گرفت. نظر شما درباره محصولات ترار یخته چیست؟ آیا حاضر هستید از آن‌ها استفاده کنید؟