تاریخچه عید نوروز ؛ مروری بر آداب و رسوم عید باستانی ایرانیان

عید نوروز یکی از باستانی‌‌ترین اعیاد در جهان و علی الخصوص ایران است. هرساله از اواخر اسفند تا اوایل فروردین مردم در تکاپوی برگزاری این کهن آیین ایرانی می‌افتند. در این مقاله پلازا با بررسی تاریخچه عید نوروز با ما همراه باشید.

نوروز آغاز سال نو و نخستین روز سال خورشیدی و برابر با یکم ماه فروردین است. عید نوروز در واقع جشن سال نوی ایرانی و یکی از کهن‌ترین و اصیل‌ترین فرهنگ‌های به جا مانده از ایران باستان است. همچنین مردم مناطق مختلف فلات ایران به خصوص کشور افغانستان این عید باستانی را جشن می‌گیرند. این جشن میراث نیاکان برای ما است. عید نوروز باستانی و زیبا، نماد پیوند اقوام مختلف ایران است؛ روزی که هیچکس در مبارک بودن آن اختلاف نظری ندارد. قدمت عید نوروز در ایران هزاران سال است. در این مقاله به تاریخچه عید نوروز و آداب و رسوم آن خواهیم پرداخت. با پلازا همراه باشید.

آنچه در ادامه می‌خوانید

واژه شناسی نوروز

واژه نوروز ریشه در فارسی میانه دارد و در اصل برگرفته از زبان اوستایی است. مردم دوره هخامنشیان به آن نوسارد و نوسارجی (به معنای سال نو) نیز می‌گفتند. در زبان لاتین بیشتر به صورت Nowruz نوشته می‌شود که بر مبنای تلفظ فارسی است. همچنین در شهر لکنو هند هرساله این عید را جشن می‌گیرند و به آن Nauroz می‌گویند. این تلفظ بیشتر به فارسی دری نزدیک است. این واژه به فلسفه عید نوروز نیز ربط دارد که در ادامه آن را به شما توضیح خواهیم داد.

داستان اساطیری پیدایش نوروز

منشا پیدایش نوروز به انسان‌های بین‌النهرینی یا همان نیاکان ایرانیان برمی‌گردد. تاریخچه عید نوروز از داستانی اساطیری شروع شده است.

داستان الهه اینانا

در فلسفه عید نوروز ، داستانی اساطیری از الهه اینانا برای شما تعریف می‌کنیم. روزی الهه باروی اینانا (همان انین یا ایشتار) هوس تصرف دنیای جهان زیرین را کرد. او به قلمرو ارشکیگال خواهرش که فرمانروای دنیای زیرین بود دست درازی کرد و این امر باعث خشم ارشکیگال شد و اینانا را زندانی کرد. از آن‌جا که اینانا الهه باروری بود عدم حضورش در زمین مساوی مرگ کل افراد می‌شد.

فداکاری تموزی و فلسفه عید نوروز

تموزی (دموزی) همسر اینانا بود. او تصمیم گرفت برای نجات انسا‌ن‌ها فداکاری کند. تموزی خود را به جای گروگان به ارشکیگال تسلیم کرد. از آن‌جایی که تموزی ایزد نباتات بود.‌ عدم حضور او هم مساوی با مرگ زمین‌ می‌شد پس ارشکیگال کمی دلرحمی به خرج می‌دهد و دموزی را فقط شش ماه در سال در جهان زیرین حبس می‌کند.

فلسفه عید نوروز بر اساس داستان اینانا

حال که تموزی فقط شش ماه در سال روی زمین حضور دارد. پس می‌توانیم حدس بزنیم قدمت عید نوروز در ایران به این داستان برمی‌گردد. تموزی شش ماه اول سال بر روی زمین است پس گیاهان می‌روید و سرسبزی همه جا را فرا می‌گیرد. در شش ماه بعدی‌ با مرگ تدریجی زمین روبرو هستیم. رویشی نمی‌بینیم، برگ درختان می‌ریزد و گیاهان به خواب زمستانه فرو می‌روند. این‌ها از نشانه‌های نبود تموزی روی زمین است

فلسفه چهارشنبه سوری بر اساس داستان اینانا

چهارشنبه سوری حقایقی درباره عید نوروز را برای ما فاش می‌کند. در تاریخچه عید نوروز در ایران، چهارشنبه سوری غروب آخرین سه‌شنبه سال به شمار می‌آید. در این شب مرز دنیای مردگان و زمین باز می‌شود زیرا تموزی قرار است بازگردد. به همین دلیل است که آیین‌هایی مثل روشن کردن آتش و قاشق زنی در این شب وجود دارد. این اعمال اگرچه امروزه به شکل یک سنت هستند اما در فلسفه عید نوروز عملی برای دور کردن ارواح شرور و شادی ارواح صالح اند.

تاریخچه عید نوروز

منشا و پیدایش نوروز

در برخی از متن‌های کهن مانند شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری درباره توضیح عید نوروز، جمشید را بنیان‌گذار جشن نوروز می‌دانند. در شاهنامه آمده است که جم (جمشید) هنگام گذشتن از آذربایجان بر تخت شاهی نشسته بود. با تابیدن نور خورشید بر تاج زرین او، جهان نورانی شد و مردم شادمانی کردند و جمشید آن را نوروز یعنی روز نو نامید. از آن پس جمشید این روز را هرساله جشن می‌گرفت و مردم در سرتاسر ایران به جشن و سرور می‌پرداختند.

در اوستا آمده است که جمشید به فرمان اهورامزدا به جنگ با اهریمن و سیاهی رفت و هنگامی که توانست بر سیاهی غلبه یابد، بار دیگر خیر و برکت و سبزی را به مردم بازگرداند. مردم پیروزی جمشید بر اهریمن را نوروز نامیدند و در ظرفی جو کاشتند و به شادی پرداختند. جو نماد سرسبزی و خرمی است. این تاریخچه عید نوروز به زبان ساده بود که برای شما بیان کردیم.

نوروز پیش از اسلام

بررسی سنگ نوشته‌های به جا مانده از دوره هخامنشیان قدمت عید نوروز در ایران را نشان می‌دهد و بیانگر این است که مردم آن دوره عید نوروز را جشن می‌گرفتند. برخی از تاریخ شناسان می‌گویند کوروش کبیر نوروز را در سال 538 پیش از میلاد به رسمیت شناخت. او در این روز به سربازان ارتقا می‌داد، مجرمان را می‌بخشید و دستور پاکسازی خانه‌ها و اماکن عمومی را داده بود. برخی از پژوهشگران مانند هرتسفلد و کرتفر می‌گویند در این دوره مردم جشن نوروز را در تخت جمشید برگزار می‌کرده‌اند.

این دوره از 21 اسفند تا 19 فروردین به جشن و پایکوبی‌های نوروز اختصاص داشته است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد در دوره ساسانیان 25 روز پیش از آغاز بهار، مردم انواع حبوبات را می‌کاشتند. رشد این حبوبات نشان خیر و برکت و سرسبزی در آن سال بوده است.

در زمان اشکانیان و ساسانیان نوروز در دو دوره نوروز کوچک و نوروز بزرگ برگزار می‌شد. در نوروز کوچک یا نوروز عام که 5 روز بوده است، شاه مردم را به حضور می‌پذیرفت. و مشکلات آن‌ها را می‌شنید و حل می‌کرد و در روز ششم و پس از حل کامل مشکلات مردم، نزدیکان خود را به حضور می‌پذیرفت که شروع نوروز بزرگ یا نوروز خاص بوده است.

جالب است بدانید که در آن زمان، بامداد نوروز مردم به هم آب می‌پاشیدند؛ چراکه آب همواره بین ایرانیان نماد روشنی و پاکی است. در زمان هرمز اول مردم در شب نوروز آتش روشن می‌کردند و از زمان هرمز سکه دادن به همدیگر مرسوم شد و رسم عیدی دادن نیز یادگار همان موقع است. با وجود این‌ رسوم مختلف در دوران‌ها هنوز دقیقا نمی‌دانیم حقیقت عید نوروز چیست.

نوروز پس از اسلام

پس از وارد شدن اسلام به ایران، در میان همه جشن‌هایی که به دلیل بی‌توجهی فرمانروایان به فراموشی سپرده شدند، عید نوروز توانست جایگاه خود را میان مردم حفظ کند؛ چون تاریخچه عید نوروز با فرهنگ ایرانی پیوندی عمیق دارد. به طوری که می‌توان آن را شناسنامه فرهنگ و آیین ایران دانست.

پس از حمله اعراب به ایران و تا پیش از دوره عباسیان، شاهان با ممنوع کردن برگزاری جشن و بستن مالیات سنگین بر برگزاری جشن، سعی در کمرنگ کردن این عید باستانی داشتند؛ اما موفق نبودند.

در دوره سلجوقیان و به دستور جلال‌الدین ملک شاه سلجوقی، تعدادی از ستاره شناسان از جمله خیام گرد هم آمدند تا تقویم ایرانی را بهبود بخشند. آن‌ها اول فروردین را آغاز سال نو ثبت کردند. این گاه‌شمار از آن پس تقویم جلالی نامیده می‌شود. هرچند که قدمت عید نوروز در ایران بیش از این‌ ها است. اما در دوره صفویان هنر دوست نیز جشن نوروز به خوبی و با پررنگی هرچه تمام‌تر برگزار می‌شد. شاه عباس صفوی مراسم سال نو را در نقش جهان اصفهان برگزار می‌کرد. به دلیل زنده کردن دوباره  نوروز در این دوره، آداب و رسوم عید نوروز در ایران باستان با تغییراتی نیز روبرو شد. این امر بخاطر ادغام اسلام و ایران باستان بود.

نگاه اسلام به نوروز

اسلام نگاه ویژه ای به نوروز باستانی ایرانیان دارد و تاکید بسیاری به گرامیداشت آن می‌کند. به طوری که امام صادق (ع) می‌فرماید:

روز نوروز همان روزی است که خداوند در آن از بندگانش پیمان گرفت که او را پرستش کنند و هیچ چیزی را شریک او ندانند و این که به پیامبران و اولیایش ایمان بیاورند و آن نخستین روزی است که خورشید در آن طلوع کرده و بادهای باردارکننده در آن وزیده است و گل‌ها و شکوفه‌های زمین آفریده شده است…

تاریخچه عید نوروز در دوره قاجار به این شکل بود که تدارکات ویژه‌ای برای برگزاری باشکوه جشن نوروز صورت می‌گرفت. مراسم اصلی «سلام نوروزی» بود که طی آن از مردم طبقات مختلف دعوت می‌شد که پیش از جشن خود را به حضور شاه برسانند. این مراسم معمولا در تخت مرمر کاخ گلستان برگزار می‌شد.

روز  جهانی عید نوروز

سال 1388 برابر با سال 2010 میلادی، مجمع عمومی سازمان ملل متحد طی قطعنامه‌ای روز 21 مارس برابر با 1 فروردین هر سال را تحت عنوان فرهنگ صلح «روز جهانی نوروز» نامید و این روز را در تقویم خود جای داد. با این حرکت که در سازمان ملل برای نخستین بار انجام گرفت، نوروز ایرانی به عنوان یک مناسبت بین‌المللی به رسمیت شناخته شد. مردم دنیا همواره در تلاش هستند که آداب و رسوم عید نوروز در ایران را بشناسند و از فلسفه عید نوروز با خبر شوند.

آداب و رسوم عید نوروز در ایران

تعریف عید نوروز این چنین است که نوروز مجموعه‌ای از رسوم و جشن‌ها و مناسبات است. جشن سال نو معمولا چند روز پیش از لحظه تحویل سال نو شروع می‌شود و تا سیزده به در ادامه می‌یابد. اکثر این آداب و رسوم با کمی تغییر یا به صورت ترکیب شده با رسوم دیگر از همان زمان ایران باستان بر جای ماند. در ادامه با هم تعدادی از آداب و رسوم ایرانیان در عید نوروز را بررسی می‌کنیم.

خانه تکانی

خانه تکانی از قدیمی‌ترین و مناسب‌ترین رسوم به جا مانده از ایران باستان است. در این آیین تمامی وسایل خانه گردگیری، شسته و تمیز خواهند شد. این آیین در کشورهای ایران، افغانستان و تاجیکستان همچنان با قدرت تمام برگزار می‌شود.عید باستانی نوروز در ایران ابتدا با نو شدن و تمیزی شروع می‌شود.

چهارشنبه سوری

همان‌گونه که در بخش نوروز پیش از اسلام گفته شد، این رسم از زمان هرمز اول پادشاه ساسانی رایج شد. این جشن که به آن چهارشنبه سوری گفته می‌شود، معمولا با آتش زدن وسایل کهنه و دور ریخته شده حاصل از خانه تکانی همراه می‌شود. اصولا فلسفه عید نوروز تازه شدن و به‌دست آوردن طراوت است.

سفره هفت سین

انداختن سفره هفت سین یکی از آیین‌های مشترک بین فرهنگ‌های مختلفی است که نوروز را جشن می‌گیرند. در این آیین خانواده هنگام نو شدن سال کنار سفره هفت سین می‌نشینند. معمول است که تا روز سیزده به در سفره پهن بماند.

سفره هفت سین گرد آوردن 7 چیز است که با سین شروع می‌شوند. هر کدام از این سین‌ها معنای مخصوص خود را دارند و نماد چیزی هستند. مثلا سبزه نماد شادابی و خرمی در طول سال است. معمولا آن را تا روز سیزده به در نگه می‌دارند و در این روز آن را به دست آب می‌سپرند.

علاوه بر هفت سین، اشیاء دیگری نیز در سفره قرار داده می‌شوند؛ مانند قرآن که بین مسلمانان رواج دارد، آینه که نماد دوری از بدی‌هاست، ماهی قرمز که احتمالا کمتر از 1 قرن است که میان سفره هفت سین ایرانیان جا باز کرده است. آجیل، میوه، تخم مرغ رنگ شده، شمع، ظرفی پر از آب با چند برگ و چند قطره گلاب از دیگر مواردی است که درون سفره هفت سین قرار می‌گیرند.

غذاهای نوروزی

از آنجایی که در گذشته همانند امروز خوردن پلو همیشگی نبوده است و مردم وسع چندانی برای خریدن برنج نداشته‌اند، پختن و خوردن پلو در جشن‌ها یک حرکت لوکس محسوب می‌شد. بنابراین امروزه شب عید خوردن سبزی پلو با ماهی میان ایرانیان و افغانستانی‌ها همچنان جزو رسومات محسوب می‌شود. در مناطق مختلف غذاهای مختلفی پخته می‌شود؛ مثلا در تاجیکستان باج، در ترکمنستان نوروز بامه و در بخارا انواع سمبوسه پخته می‌شود.

دید و بازدید

یکی از رسومات بسیار زیبای ایرانیان و البته مناطق دیگری که نوروز را جشن می‌گیرند، دید و بازدید یا عید دیدنی است. در برخی مناطق یاد کردن از درگذشتگان و رفتن بر سر مزار آن‌ها و بردن سبزه نیز رواج دارد.

حاجی فیروز

آمدن حاجی فیروز یا آتش افروز در روزهای پایانی سال از بازمانده‌های آیین باستانی عید نوروز است. روزهای پیش از تحویل سال و پس از آن افرادی با چهره سیاه شده به کوچه و بازار آمده و با خواندن اشعاری خبر از آمدن نوروز می‌دهند و مژدگانی می‌گیرند.

سیزده به در

مردم ایران روز 13 فروردین را روز طبیعت نامیده‌اند. در این روز مردم از خانه‌هایشان خارج می‌شوند تا نحسی روز 13 آن‌ها را نگیرد. مردم شهرهای مختلف رسوم مختلفی برای این روز دارند؛ اما از رسوم مشترک میان ایرانیان، گره زدن سبزه همراه با آرزو کردن است.

تاریخچه سفره هفت سین

تاریخچه هفت سین کنونی و فلسفه آن

یکی از مهم‌ترین آداب و رسوم ایرانیان هنگام برگزاری جشن عید نوروز، چیدن سفره هفت سین است. این سنت کهن به قدمت عید نوروز در ایران برمی‌گردد. سفره هفت سین دارای معانی ویژه و نشانی از رمز و رازهای هوشمندانه نیاکان است که هرکدام نشانی از فلسفه عید نوروز را در خود گنجانده اند. بنابر دانشنامه ایرانیکا تاریخچه عید نوروز و سفره هفت سین نامشخص است و نمی‌توان آن را به دوره خاصی نسبت داد.

البته هاینریش بروگش که در دوره ناصرالدین شاه سال 1860 میلادی از تهران بازدید کرده است می‌نویسد که:

ایرانیان برای نوروز گل‌هایی می‌کاشتند که نامشان با سین آغاز می‌شده است.

از طرف دیگر در کتاب المحاسن و الاضداد آمده است که ساسانیان به هنگام نوروز، هفت دانه را بر هفت ستون می‌کاشتند. اما به طور کلی می‌توان گفت هفت سین را رسمی به جا مانده از پیش از اسلام دانستن، چندان اعتباری ندارد.

چرا هفت سین هفت تا است؟

چرا عدد هفت؟ هفت در زبان باستانی به معنی امرداد است؛ یعنی جاودانگی و بی‌مرگی و بنابراین هفت یعنی جاودانگی. عدد هفت بین ایرانیان جایگاه خاصی دارد و از آن برای مفاهیم مثبت و نیک استفاده می‌شود. این عدد در قرآن نیز جایگاهی ویژه و مقدس دارد و به آن اشاره شده است.

سال‌هاست که سر سفره عید هر ایرانی، هفت چیز که با حرف «سین» آغاز می‌شود گذاشته می‌شود؛ مثل سیر، سرکه، سماق، سنجد، سمنو، سبزه و سیب. پس از وارد شدن اسلام به ایران، ایرانیان قرار دادن قرآن روی سفره را نیز به آن افزودند و سال نوی خود را با خواندن آیاتی از قرآن آغاز می‌کنند.

متاسفانه سال‌هاست دخل و تصرف‌های بی معنی وارد سفره هفت سین شده است که هیچگونه پیشینه باستانی ندارند. هفت سین هفت محصول زمینی است و نشانی از نعمت‌هایی که خداوند به انسان ارزانی داشته است. هفت سین باید دارای 4 ویژگی باشد: 1- نام هفت سین باید پارسی باشد (نه عربی، نه هندی، نه چینی). 2- با واژه سین آغاز شود. 3- دارای ریشه گیاهی باشد. 4- خوردنی باشد.

با توجه به نکاتی که گفته شد گذاشتن سماور، ساعت، سمبل، سکه و سین‌هایی از این دست ریشه پارسی ندارند. مثلا ماهی قرمز سمبل عید چینی‌هاست که وارد سفره هفت سین ایرانی‌ها شده است. با این تفاوت که چینی‌ها ماهی را به نشانه جاری بودن زندگی آزاد می‌کنند؛ اما ایرانیان تا پایان مرگ ماهی آن را درون تنگی کوچک نگه می‌دارند.

هفت سین یا هفت شین؟

بیشتر منابع تاریخی بر این باورند که پیش از اسلام و در زمان ساسانیان هفت شین رایج بوده است: شمع، شراب، شیرینی، شهد (عسل)، شمشاد، شربت و شقایق (شایه). پس از ورود اسلام به ایران و حرام شدن مصرف شراب، از همزاد آن یعنی سرکه در سفره عید نوروز استفاده شد. لذا کم کم هفت شین به هفت سین تغییر نام یافت.

آن چه که باید در هفت سین قرار دهیم

قرآن کریم

اولین چیزی که بعد از پهن کردن سفره درون آن قرار می‌گیرد قرآن است. ایرانیان با پذیرش اسلام، قرآن را سر سفره می‌گذارند تا سال نو را با توکل به خدا آغاز کنند.

سبزه

ایرانیان پیش از عید نوروز سبزه می‌کارند و با آن شادی و طراوت را به سفره می‌آورند. سبزه نماد شادابی و سرسبزی و نشانگر زندگی بشر و پیوند او با طبیعت است.

سیب

سیب، نماد سلامتی و زیبایی است. ایرانیان آن را به نشانه تندرستی اعضای خانواده درون کاسه‌ای آب قرار می‌دهند.

سمنو

سمنو یا سمنی یا سمنوک نماد زایش و باروری گیاهان و فراوانی خوراک و غذاهای خوب و پر نیرو است.

سنجد

عطر برگ و شکوفه های سنجد محرک عشق و مهر و نماد زایندگی و دلباختگی است.

سیر

سیر از دیگر اجزای سفره هفت سین است که نماد پاکیزگی محیط زیست و سلامت بدن و زدودن چشم زخم است. زرتشتیان معتقدند بوی سیر دیوان و پلیدی‌ها را فراری می‌دهد.

سرکه

سرکه همانند سیر برای زدودن آلودگی و پاکیزگی بر سر سفره قرار می‌گیرد.

سماق

سماق ترش مزه یکی دیگر از اجزای سفره عید نوروز است که نماد عشق، مهر و پیوند میان دل‌ها محسوب می‌شود.

آن چه که باید درباره سیزده بدر بدانیم

همه ما می‌دانیم قدمت عید نوروز در ایران به هزاران سال پیش برمی‌گردد. حتی نوروز پر قدمت‌تر از امپراطوری‌های بزرگ ایران است. حال این سوال برای ما پیش می‌آید که چرا نوروز ۱۳ روز است؟

داستان سیزده بدر و نحسی

همه بارهای بار شنیده ایم که ۱۳ بدر روز نحسی است اما هرگز بدیمنی این روز را در تاریخچه عید نوروز درک نکردیم. باوری وجود دارد که در زمان خشایارشاه استر زنی یهودی شهبانوی ایران شد. مردخای نیز در آن زمان از صاحب منصبان دربار ایران بود.

در زمان بی اطلاعی شاه آن‌ها حکم قتل چندین هزار ایرانی را از خشایارشاه می‌گیرند. این فاجعه در سیزدهمین روز فروردین اتفاق می‌افتد. بخاطر همین است که مردم هرساله در این روز از خانه‌های خود به طبیعت پناه می‌برند که نحسی آن روز از بین‌ برود. این فلسفه عید نوروز بنظر برای ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش است که باوجود قدمت عید نوروز در ایران چندان درست بنظر نمی‌رسد.

داستان اساطیری سیزده بدر

یک داستان دیگر نیز در این‌باره می‌گوید، در اساطیر ۱۲ الهه داریم ‌که ماه های سال و روزهای ماه به نام آنان است. قدیمی‌ها روز سیزدهم هر ماه را بدشگون می‌نامیدند زیرا به نام هیچ الهه‌ای نبود. برخی دیگر هم می‌گفتند روز ۱۳ بدر به نام یکی از اهریمن‌ها است و همه باید از خانه‌ها بیرون بروند. در واقع به همین دلیل است که نوروز ۱۳ روز است. با توجه قدمت عید نوروز در ایران، این مطلب کمی منطقی‌ تر به نظر می‌رسد.

سخن پایانی

نوروز از دیرباز بزرگ آیین کهن ایرانیان بوده است. ما افراد سرزمین ایران باید آن را گرامی بداریم. در این مقاله از پلازا اطلاعاتی درباره تاریخچه عید نوروز و قدمت این عید جهانی برای شما اطلاعاتی گردآوری کردیم. امیدواریم که این مقاله نیز مورد توجه شما قرار گیرد. شما امسال قصد چه کاری برای نوروز دارید؟ لطفا از نظرات و پیشنهادات پرمهرتان ما را بی‌نصیب نگذارید. روز و روزگار بر شما خوش، نوروزتان خجسته  باد.

سوالات متداول