با نزدیک شدن به بهار خوش رنگ و لعاب، شوق برگزاری عید نوروز نیز شدت می‌گیرد. با بررسی رسم و رسومات کهنه و بامعنای آن به پیشواز این عید پارسی برویم.
نوروز آغاز سال نو و نخستین روز سال خورشیدی و برابر با یکم ماه فروردین است. عید نوروز در واقع جشن سال نوی ایرانی و یکی از کهن‌ترین و اصیل‌ترین فرهنگ‌های به جا مانده از ایران باستان است. همچنین مردم مناطق مختلف فلات ایران به خصوص کشور افغانستان این عید باستانی را جشن می‌گیرند. این جشن از اقوام متعددی به ارث رسیده است، اما در ایران رنگ و بوی ویژه‌ای دارد. عید نوروز باستانی و زیبا، نماد پیوند اقوام مختلف ایران است؛ روزی که هیچکس در مبارک بودن آن اختلاف نظری ندارد. در این مقاله به تاریخچه عید نوروز و آداب و رسوم آن خواهیم پرداخت. با پلازامگ همراه باشید.
آنچه در ادامه می‌خوانید:
واژه شناسی نوروز
واژه نوروز از فارسی میانه گرفته شده است که در اصل برگرفته از زبان اوستایی است. مردم دوره هخامنشیان به آن نوسارد و نوسارجی (به معنای سال نو) نیز می‌گفتند. در زبان لاتین بیشتر به صورت Nowruz نوشته می‌شود که بر مبنای تلفظ فارسی است. همچنین در شهر لکنو هند هرساله عید نوروز جشن گرفته می‌شود و به آن Nauroz می‌گویند. این تلفظ بیشتر به فارسی دری نزدیک است.
تاریخچه عید نوروز
منشا عید نوروز به درستی مشخص نیست و تاریخچه پیدایش خاصی برای آن تعریف نشده است. اما چیزی که واضح است این است که کوروش کبیر به آن رسمیت داد. برخی آن را به زمان بابلیان نسبت می‌دهند و برخی زرتشت را بنیان‌گذار آن می‌دانند؛ اما به راستی منشا واقعی آن مشخص نیست.
برگزاری جشن و سرور بین ایرانیان باستان جایگاه ویژه‌ای داشته است؛ جشن‌هایی مانند تیرگان، امردادگان، مهرگان، یلدا، سده و غیره. یکی از مهم‌ترین این جشن‌ها، برگزاری جشن عید نوروز است. عید نوروز با قدمتی بیش از 3 هزار سال، قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین جشن ایرانیان است.
منشا و پیدایش نوروز
در برخی از متن‌های کهن مانند شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری، جمشید را بنیان‌گذار جشن نوروز می‌دانند. در شاهنامه آمده که جم (جمشید) هنگام گذشتن از آذربایجان بر روی تخت پادشاهی بوده است. با تابیدن نور خورشید بر تاج زرین او، جهان نورانی شد و مردم شادمانی کردند و جمشید آن را نوروز یعنی روز نو نامید. از آن پس جمشید این روز را هرساله جشن می‌گرفت و مردم در سرتاسر ایران به جشن و سرور می‌پرداختند.
در اوستا آمده است که جمشید به فرمان اهورامزدا به جنگ با اهریمن و سیاهی رفت و هنگامی که توانست بر سیاهی غلبه یابد، بار دیگر خیر و برکت و سبزی را به مردم بازگرداند. مردم پیروزی جمشید بر اهریمن را نوروز نامیدند و در ظرفی جو کاشتند و به شادی پرداختند. جو نماد سرسبزی و خرمی است.
نوروز پیش از اسلام
بررسی سنگ نوشته‌های به جا مانده از دوره هخامنشیان نشان می‌دهد که مردم آن دوره عید نوروز را جشن می‌گرفتند. برخی از تاریخ شناسان می‌گویند کوروش کبیر نوروز را در سال 538 پیش از میلاد به رسمیت شناخت. او در این روز به سربازان ارتقا می‌داد، مجرمان را می‌بخشید و دستور پاکسازی خانه‌ها و اماکن عمومی را داده بود. برخی از پژوهشگران مانند هرتسفلد و کرتفر می‌گویند در این دوره مردم جشن نوروز را در تخت جمشید برگزار می‌کرده‌اند.
این دوره از 21 اسفند تا 19 فروردین به جشن و پایکوبی‌های نوروز اختصاص داشته است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد در دوره ساسانیان 25 روز پیش از آغاز بهار، مردم انواع حبوبات را می‌کاشتند. رشد این حبوبات نشان خیر و برکت و سرسبزی در آن سال بوده است.
در زمان اشکانیان و ساسانیان نوروز در دو دوره نوروز کوچک و نوروز بزرگ برگزار می‌شد. در نوروز کوچک یا نوروز عام که 5 روز بوده است، شاه مردم را به حضور می‌پذیرفت. و مشکلات آنها را می‌شنید و حل می‌کرد و در روز ششم و پس از حل کامل مشکلات مردم، نزدیکان خود را به حضور می‌پذیرفت که شروع نوروز بزرگ یا نوروز خاص بوده است.
جالب است بدانید که در آن زمان، بامداد نوروز مردم به هم آب می‌پاشیدند؛ چراکه آب همواره بین ایرانیان نماد روشنی و پاکی است. در زمان هرمز اول مردم در شب نوروز آتش روشن می‌کردند و از زمان هرمز سکه دادن به همدیگر مرسوم شد و رسم عیدی دادن نیز یادگار همان موقع است.
نوروز پس از اسلام
پس از وارد شدن اسلام به ایران، در میان همه جشن‌هایی که به دلیل بی‌توجهی فرمانروایان به فراموشی سپرده شدند، عید نوروز توانست جایگاه خود را میان مردم حفظ کند؛ چون این جشن با فرهنگ ایرانی پیوندی عمیق دارد. به طوری که می‌توان آن را شناسنامه فرهنگ و آیین ایران دانست.
پس از حمله اعراب به ایران و تا پیش از دوره عباسیان، شاهان با ممنوع کردن برگزاری جشن و بستن مالیات سنگین بر برگزاری جشن، سعی در کمرنگ کردن این عید باستانی داشتند؛ اما موفق نبودند.
در دوره سلجوقیان و به دستور جلال‌الدین ملک شاه سلجوقی، تعدادی از ستاره شناسان از جمله خیام گرد هم آمدند تا تقویم ایرانی را بهبود بخشند. آنها اول فروردین را آغاز سال نو ثبت کردند. این گاهشمار از آن پس تقویم جلالی نامیده می‌شود. در دوره صفویان هنر دوست نیز جشن نوروز به خوبی و با پررنگی هرچه تمام‌تر برگزار می‌شد. شاه عباس صفوی مراسم سال نو را در نقش جهان اصفهان برگزار می‌کرد.
در اسلام نگاهی ویژه به نوروز شده است و تاکید بسیاری به گرامیداشت آن دارد؛ به طوری که امام صادق (ع) می‌فرماید:
روز نوروز همان روزی است که خداوند در آن از بندگانش پیمان گرفت که او را پرستش کنند و هیچ چیزی را شریک او ندانند و این که به پیامبران و اولیایش ایمان بیاورند و آن نخستین روزی است که خورشید در آن طلوع کرده و بادهای باردارکننده در آن وزیده است و گل‌ها و شکوفه‌های زمین آفریده شده است…
در دوره قاجار تدارکات ویژه‌ای برای برگزاری باشکوه جشن نوروز صورت می‌گرفت. مراسم اصلی «سلام نوروزی» بود که طی آن از مردم طبقات مختلف دعوت می‌شد که پیش از جشن خود را به حضور شاه برسانند. این مراسم معمولا در تخت مرمر کاخ گلستان برگزار می‌شد.
روز جهانی نوروز
سال 1388 برابر با سال 2010 میلادی، مجمع عمومی سازمان ملل متحد طی قطعنامه‌ای روز 21 مارس برابر با 1 فروردین هر سال را تحت عنوان فرهنگ صلح «روز جهانی نوروز» نامید و این روز را در تقویم خود جای داد. با این حرکت که در سازمان ملل برای نخستین بار انجام گرفته، نوروز ایرانی به عنوان یک مناسبت بین‌المللی به رسمیت شناخته شده است.
آداب و رسوم عید نوروز در ایران
جشن نوروز مجموعه‌ای از رسوم و جشن‌ها و مناسبات است. جشن سال نو معمولا چند روز پیش از لحظه تحویل سال نو شروع می‌شود و تا سیزده به در ادامه می‌یابد. اکثر این آداب و رسوم با کمی تغییر یا به صورت ترکیب شده با رسوم دیگر از همان زمان ایران باستان بر جای مانده است. در ادامه با هم تعدادی از آداب و رسوم عید نوروز را بررسی می‌کنیم.
خانه تکانی
خانه تکانی از قدیمی‌ترین و مناسب‌ترین رسوم به جا مانده از ایران باستان است. در این آیین تمامی وسایل خانه گردگیری، شسته و تمیز می‌شوند. این آیین در کشورهای ایران، افغانستان و تاجیکستان همچنان با قدرت تمام برگزار می‌شود. پیش از این در پلازامگ به لیست کارهایی که در خانه تکانی عید باید انجام دهید پرداخته بودیم.
چهارشنبه سوری
همانگونه که در بخش نوروز پیش از اسلام گفته شد، این رسم از زمان هرمز اول پادشاه ساسانی رایج شد. این جشن که به آن چهارشنبه سوری گفته می‌شود، معمولا با آتش زدن وسایل کهنه و دور ریخته شده حاصل از خانه تکانی همراه است. پیش از این در مقاله‌ای به طور مفصل راجع به چهارشنبه سوری و رسوم آن در بخش‌های مختلف ایران صحبت کردیم که می‌توانید از اینجا آن را مطالعه کنید.
سفره هفت سین
انداختن سفره هفت سین یکی از آیین‌های مشترک بین فرهنگ‌های مختلفی است که نوروز را جشن می‌گیرند. در این آیین خانواده هنگام نو شدن سال کنار سفره هفت سین می‌نشینند. معمول است که تا روز سیزده به در سفره پهن بماند.
سفره هفت سین گرد آوردن 7 چیز است که با سین شروع می‌شوند. هر کدام از این سین‌ها معنای مخصوص خود را دارند و نماد چیزی هستند. مثلا سبزه نماد شادابی و خرمی در طول سال است. معمولا آن را تا روز سیزده به در نگه می‌دارند و در این روز آن را به دست آب می‌سپرند.
علاوه بر هفت سین، اشیاء دیگری نیز در سفره قرار داده می‌شوند؛ مانند قرآن که بین مسلمانان رواج دارد، آینه که نماد دوری از بدی‌هاست، ماهی قرمز که احتمالا کمتر از 1 قرن است که میان سفره هفت سین ایرانیان جا باز کرده است. آجیل، میوه، تخم مرغ رنگ شده، شمع، ظرفی پر از آب با چند برگ و چند قطره گلاب از دیگر مواردی است که درون سفره هفت سین قرار می‌گیرند.
غذاهای نوروزی
از آنجایی که در گذشته همانند امروز خوردن پلو همیشگی نبوده است و مردم وسع چندانی برای خریدن برنج نداشته‌اند، پختن و خوردن پلو در جشن‌ها یک حرکت لوکس محسوب می‌شد. بنابراین امروزه شب عید خوردن سبزی پلو با ماهی میان ایرانیان و افغانستانی‌ها همچنان جزو رسومات محسوب می‌شود. در مناطق مختلف غذاهای مختلفی پخته می‌شود؛ مثلا در تاجیکستان باج، در ترکمنستان نوروز بامه و در بخارا انواع سمبوسه پخته می‌شود.
دید و بازدید
یکی از رسومات بسیار زیبای ایرانیان و البته مناطق دیگری که نوروز را جشن می‌گیرند، دید و بازدید یا عید دیدنی است. در برخی مناطق یاد کردن از درگذشتگان و رفتن بر سر مزار آنها و بردن سبزه نیز رواج دارد.
حاجی فیروز
آمدن حاجی فیروز یا آتش افروز در روزهای پایانی سال از بازمانده‌های آیین باستانی عید نوروز است. روزهای پیش از تحویل سال و پس از آن افرادی با چهره سیاه شده به کوچه و بازار آمده و با خواندن اشعاری خبر از آمدن نوروز می‌دهند و مژدگانی می‌گیرند.
سیزده به در
مردم ایران روز 13 فروردین را روز طبیعت نامیده‌اند. در این روز مردم از خانه‌هایشان خارج می‌شوند تا نحسی روز 13 آنها را نگیرد. مردم شهرهای مختلف رسوم مختلفی برای این روز دارند؛ اما از رسوم مشترک میان ایرانیان، گره زدن سبزه همراه با آرزو کردن است.
تاریخچه سفره هفت سین
یکی از مهم‌ترین آداب و رسوم ایرانیان هنگام برگزاری جشن عید نوروز، چیدن سفره هفت سین است. این سنت کهنه دارای معانی ویژه و نشانی از رمز و رازهای هوشمندانه نیاکان است. بنابر دانشنامه ایرانیکا تاریخچه سفره هفت سین نامشخص است و نمی‌توان آن را به دوره خاصی نسبت داد.
البته هاینریش بروگش که در دوره ناصرالدین شاه سال 1860 میلادی از تهران بازدید کرده است می‌نویسد که:
ایرانیان برای نوروز گل‌هایی می‌کاشتند که نامشان با سین آغاز می‌شده است.
از طرف دیگر در کتاب المحاسن و الاضداد آمده است که ساسانیان به هنگام نوروز، هفت دانه را بر هفت ستون می‌کاشتند. اما به طور کلی می‌توان گفت هفت سین را رسمی به جا مانده از پیش از اسلام دانستن، چندان اعتباری ندارد.
چرا عدد هفت؟ هفت در زبان باستانی به معنی امرداد است؛ یعنی جاودانگی و بی‌مرگی و بنابراین هفت یعنی جاودانگی. عدد هفت بین ایرانیان جایگاه خاصی دارد و از آن برای مفاهیم مثبت و نیک استفاده می‌شود. این عدد در قرآن نیز جایگاهی ویژه و مقدس دارد و به آن اشاره شده است.
سال‌هاست که سر سفره عید هر ایرانی، هفت چیز که با حرف «سین» آغاز می‌شود گذاشته می‌شود؛ مثل سیر، سرکه، سماق، سنجد، سمنو، سبزه و سیب. پس از وارد شدن اسلام به ایران، ایرانیان قرار دادن قرآن روی سفره را نیز به آن افزودند و سال نوی خود را با خواندن آیاتی از قرآن آغاز می‌کنند.
متاسفانه سال‌هاست دخل و تصرف‌های بی معنی وارد سفره هفت سین شده است که هیچگونه پیشینه باستانی ندارند. هفت سین هفت محصول زمینی است و نشانی از نعمت‌هایی که خداوند به انسان ارزانی داشته است. هفت سین باید دارای 4 ویژگی باشد: 1- نام هفت سین باید پارسی باشد (نه عربی، نه هندی، نه چینی). 2- با واژه سین آغاز شود. 3- دارای ریشه گیاهی باشد. 4- خوردنی باشد.
با توجه به نکاتی که گفته شد گذاشتن سماور، ساعت، سمبل، سکه و سین‌هایی از این دست ریشه پارسی ندارند. مثلا ماهی قرمز سمبل عید چینی‌هاست که وارد سفره هفت سین ایرانی‌ها شده است. با این تفاوت که چینی‌ها ماهی را به نشانه جاری بودن زندگی آزاد می‌کنند؛ اما ایرانیان تا پایان مرگ ماهی آن را درون تنگی کوچک نگه می‌دارند.
هفت سین یا هفت شین؟
بیشتر منابع تاریخی بر این باورند که پیش از اسلام و در زمان ساسانیان هفت شین رایج بوده است: شمع، شراب، شیرینی، شهد (عسل)، شمشاد، شربت و شقایق (شایه). پس از ورود اسلام به ایران و حرام شدن مصرف شراب، از همزاد آن یعنی سرکه در سفره عید نوروز استفاده شد. لذا کم کم هفت شین به هفت سین تغییر نام یافت.
نماد سین های سفره هفت سین
قرآن کریم
اولین چیزی که بعد از پهن کردن سفره درون آن قرار می‌گیرد قرآن است. ایرانیان با پذیرش اسلام، قرآن را سر سفره می‌گذارند تا سال نو را با توکل به خدا آغاز کنند.
سبزه
ایرانیان پیش از عید نوروز سبزه می‌کارند و با آن شادی و طراوت را به سفره می‌آورند. سبزه نماد شادابی و سرسبزی و نشانگر زندگی بشر و پیوند او با طبیعت است.
سیب
سیب، نماد سلامتی و زیبایی است. ایرانیان آن را به نشانه تندرستی اعضای خانواده درون کاسه‌ای آب قرار می‌دهند.
سمنو
سمنو یا سمنی یا سمنوک نماد زایش و باروری گیاهان و فراوانی خوراک و غذاهای خوب و پر نیرو است.
سنجد
عطر برگ و شکوفه های سنجد محرک عشق و مهر و نماد زایندگی و دلباختگی است.
سیر
سیر از دیگر اجزای سفره هفت سین است که نماد پاکیزگی محیط زیست و سلامت بدن و زدودن چشم زخم است. زرتشتیان معتقدند بوی سیر دیوان و پلیدی‌ها را فراری می‌دهد.
سرکه
سرکه همانند سیر برای زدودن آلودگی و پاکیزگی بر سر سفره قرار می‌گیرد.
سماق
سماق ترش مزه یکی دیگر از اجزای سفره عید نوروز است که نماد عشق، مهر و پیوند میان دل‌ها محسوب می‌شود.
جمع بندی
نوروز، تقابل خوبی و بدی است. با برگزاری عید نوروز سخن گهربار زرتشت «پندار نیک، گفتار نیک، رفتار نیک» را گرامی می‌داریم. این اعتقاد فیلسوف باستانی، اخلاق و سیرت انسانی را از زمان طلوع تمدن بشریت شکل داده است. این تقابل‌هاست که به زندگی معنا می‌دهد و به انسان این فرصت را داده‌اند تا زمانی که زندگی با آنها سر سازش دارد، قدردان آن باشند.
هر روزتان نوروز، نوروزتان پیروز.