ژئوتوریسم ؛ شکلی نوظهور از گردشگری پایدار

ژئوتوریسم (Geotourism) یکی از زیر شاخه‌های صنعت گردشگری است که به گردشگری در جاذبه‌های طبیعی و ساختارهای زمین‌شناسی مربوط می‌شود و به شناسایی پدیده‌های جذاب زمین شناسی و توان گردشگری آن‌ها می‌پردازد.

در بین انواع گردشگری، ژئوتوریسم از شاخه‌های جدیدی است که نقش مهمی را در جهت جذب گردشگر ایفا می‌کند و بررسی جاذبه‌های ژئوتوریسم برای شناخت هرچه بیشتر آن‌ها و توسعه زمین گردشگری بسیار ضروری است. بسیاری از افراد نمی‌دانند که زمین گردشگردی چیست و یا ژئوتوریست کیست؛ پس در ادامه به توضیحات بیشتر درباره ژئوتوریسم و پدیده های ژئوتوریسم ایران می‌پردازیم. با پلازا همراه باشید. در ادامه ویدیو اینکه «زمین گردشگری چیست؟» را مشاهده می کنید.

ژئوتوریسم چیست؟

امروزه توریسم یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های انسانی در عصر حاضر است که از بزرگ‌ترین و متنوع‌ترین صنایع دنیا به‌شمار‌ می‌رود. این صنعت با ایجاد تغییرات بزرگی در سیما‌ی زمین و اوضاع سیاسی، اقتصادی و فرهنگی روش زندگی انسان‌ها را به طور کلی دگرگون ساخته است که در میان انواع ژئوتوریسم یا زمین گردشگری به علت تمرکز بر جاذبه‌های گردشگری و جذب توریست اهمیتی ویژه دارد.

در مورد معنی کلمه ژئوتوریسم باید بگوییم که ژئوتوریسم در واقع متشکل از دو بخش ژئو، به معنای زمین و توریسم، به معنای گردشگری است و پدیده‌های طبیعی بی‌جان را مطالعه می‌کند. در مقابل ژئوتوریسم، اکوتوریسم (Ecotourism) قرار دارد که میراث طبیعی جان‌دار را مطالعه می‌کند.

ژئوتوریسم از اصول گردشگری پایدار پیروی می‌‌کند. توریسم پایدار در واقع به معنای روشی از گردشگری برای جذب جهان‌گردان است که از منابع موجود در منطقه استفاده می‌کند. توریسم پایدار به‌گونه‌ای عمل می‌کند که در عین رفع نیاز گردشگران، وضع زندگی و سطح رفاه ساکنین را نیز بهینه کند.

ژئوتوریسم یا زمین گردشگری یا زمین شناسی توریستی با تکیه بر پدیده‌های زمین‌شناسی به موضوع گردشگری می‌پردازد. دیدن پدیده‌هایی مثل فرسایش‌ها و گسل‌ها و غارنوردی از دیدگاه زمین‌شناسی و بازدید از لایه‌بندی‌ها و ارتفاعات و مشاهده چین‌خوردگی‌ها و مخروط ‌افکنه و… قسمتی از فعالیت‌ها و اهداف ژئوتوریسم است.

ژئوتوریسم در واقع یکی از رشته‌های گردشگری وابسته به طبیعت یا طبیعت ‌گردی است که به معرفی پدیده‌های زمین‌شناسی به گردشگران با حفظ هویت مکانی آن‌ها می‌پردازد. ژئوتوریسم از علوم مختلف زمین‌شناسی کمک می‌گیرد و علاقمندان به طبیعت و پدیده‌های زمین شناسی را برای بازدید از جاذبه‌های زیبای زمین دعوت می‌کند. ژئوتوریسم امروزه مخاطبان بسیاری در سراسر جهان پیدا ‌کرده است.

ژئوتوریسم نوعی از گردشگری است که هویت جغرافیایی یک مکان را حفظ می‌کند و یا آن را بهتر کرده و ارتقا می‌دهد. در زمین گردشگری دو مفهوم آشکار می‌شود که در یک مفهوم، زمین گردشگری مترادف با گردشگری جغرافیایی قرار‌ می‌گیرد که یک منطقه را به صورت کلی و با همه عناصر آن بررسی می‌کند و در این تعریف، زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی (Geomorphology) یا زمین‌ریخت‌شناسی به عنوان حمایت‌کننده سیستم‌های اکولوژی و توسعه اقتصادی در نظر گرفته می‌شوند. در مفهوم دوم ژئوتوریسم مترادف با شکلی از گردشگری قرار ‌می‌گیرد که هدفش جستجوی میراث زمین یک منطقه است.

ژئوتوریسم مدرن تا اواسط سال 1990 چندان شناخته‌شده نبود و تعریف درستی نیز از آن ارائه نشده‌ بود. در استرالیا ژئوتوریست با عنوان مردمی که برای دیدن و یادگیری یک یا چند جنبه زمین‌شناسی مسافرت می‌کنند رواج پیدا کرده است. راس کی داولینگ (Ross Kingston Dowling) و دیوید نیوسام (David Newsome) در کتاب ژئوتوریسم در سال 2008 به طور مفصل و به صورت مستقیم موضوع ژئوتوریسم را مورد مطالعه قرار ‌داده‌اند.

داولینگ و نیوسام در جدیدترین تعریفی که در سال 2011 از زمین گردشگری ارائه کرده‌اند عنوان می‌کنند که ژئوتوریسم، گردشگری را برای ژئوسایت (مکان دارای میراث زمین‌شناسی) و حفاظت ژئودایورسیتی (تنوع زمین‌شناختی) و فهم و شناخت علوم زمین از طریق درک و یادگیری ترویج می‌دهد.

تعریف ژئوسایت و ژئوپارک

ژئوسایت

مکانی که دارای میراث زمین شناختی است را ژئوسایت (Geosite) می‌گویند. این نقاط باید از نظر زیبایی‌شناسی و علمی ارزشمند باشند و قابلیت بازدید عمومی داشته باشند. ژئوسایت منطقه‌ای به ابعاد چند متر مربع تا چند کیلومتر مربع با اهمیت زمین شناسی و علمی است که مشخصات زمین شناسی آن (معدنی، ساختاری، ژئومورفولوژی، فیزیوگرافی) دارای یک یا چند معیار مشخص است تا بتوان آن را طبقه بندی کرد.

معیارهای بسیاری برای طبقه بندی یک ژئوسایت به عنوان سایتی ممتاز و برجسته وجود دارد. اما ممکن است فقط یک ویژگی را برای این‌که یک سایت زمین شناسی شایسته شناخته شدن به عنوان بخشی از میراث ما باشد، لازم داشته باشیم.

در اینجا فهرستی از معیارهای انتخاب ژئوسایت‌ها آورده شده است: ارزش علمی، جذابیت ژئوتوریسم، ارزش آموزشی، ارزش تاریخی، ارزش فرهنگی، ارزش معنوی و اجتماعی، ارزش اقتصادی، اهمیت بین‌المللی، پیوند با تنوع زیستی، پناهگاه برای گونه‌های نادر یا در معرض خطر انقراض، ارزش زیبایی شناسی، ارزش جهانی و غیره.

اهداف راهبردی ژئوسایت که باید همیشه آن‌ها را به خاطر داشت شامل بهبود دانش در مورد تکامل محیط‌ها، زندگی و در نتیجه تکامل خود ما، در دسترس بودن برای همه، به طوری که هیچ کس نمی‌تواند زمین‌های ژئوسایت را برای استفاده شخصی خود تصاحب کند، کمک به توسعه اقتصادی محلی، ملی یا برای کل بشریت و داشتن ارزش زیبایی شناختی است.

ژئوپارک

هنگامی که یک منطقه خاص دارای بیش از یک ویژگی نادر یا زیبا باشد که از لحاظ زمین شناسی نیز قابل توجه باشند، از آن به عنوان ژئو پارک (Geopark) یاد می‌شود. این ویژگی‌ها باید نمایانگر تاریخ زمین شناسی منطقه و همچنین رویدادها و فرایندهای شکل دهنده آن باشد.

ژئوپارک در واقع یک منطقه واحد است که حفاظت و استفاده از میراث زمین شناسی را به روشی پایدار پیش می‌برد و رفاه اقتصادی افرادی را که در آنجا زندگی می‌کنند ارتقا می‌دهد. ژئوپارک‌ها در انواع جهانی و ملی وجود دارند. ژئوپارک مجموعه‌ای از ژئوسایت‌ها است.

ژئوپارک‌ها از میراث زمین‌شناسی برای بالا بردن آگاهی جامعه درباره پیامدهای پویایی سیاره زمین استفاده می‌‍‌‌کنند. بسیاری از ژئوپارک‌ها باعث آگاهی از خطرات زمین شناسی از جمله آتشفشان‌ها، زمین لرزه‌ها و سونامی‌ها می‌شوند و بسیاری از آنها با تهیه برنامه‌های راهبردی برای کاهش بلایا به جوامع محلی کمک می‌کنند. ژئوپارک‌ها سوابق تغییرات آب‌وهوایی را ثبت می‌کنند و شاخص‌های تغییرات آب‌وهوایی فعلی را نشان می‌دهند و همچنین به‍ترین روش را برای استفاده از انرژی‌های تجدید پذیر نشان می‌دهند و بهترین استانداردهای Green tourism را به‌کار می‌گیرند.

ارتقا صنعت گردشگری در ژئوپارک‌ها به عنوان یک مدل گردشگری پایدار و قابل استفاده از نظر جغرافیایی، هدف حفظ و حتی ارتقا شخصیت جغرافیایی یک منطقه را دنبال می‌کند.

فواید و اهداف ژئوتوریسم

ژئوتوریسم می‌تواند به جوامع محلی فرصت تفسیر مناظر زمین شناسی و میراث سنتی خود را برای گردشگران بدهد. مشارکت محلی در فعالیت‌های گردشگری می‌تواند به رضایت میهمانان کمک کند، زیرا گردشگران، به ویژه کسانی که برای بازدید مناطق طبیعی را انتخاب می‌کنند، تجربیات اصیل و معتبری را می‌خواهند.

ژئوتوریسم به عنوان یک بخش نو‌ظهور، پتانسیل بسیار بالایی دارد؛ زیرا تعداد زیادی از جهانگردانی را که محیط زیست و فرهنگ یک منطقه را می‌شناسند به خود جلب می‌کند. بازدیدکنندگان از مناطق طبیعی و جاذبه‌های زمین شناسی بیش از گردشگران بازارهای سنتی به فکر حفاظت از محیط زیست و فرهنگ هستند و به همین دلیل می‌توان ژئوتوریسم را صنعتی در حال رشد دانست.

مطالعات نشان داده است که بسیاری از توریست‌های آمریکایی نمی‌خواستند که بازدید از آنها به محیط طبیعی در مناطق مورد بازدید آسیب برساند و بیش از نیمی از آنها معتقدند یافتن مقاصد بکر و دست‌نخورده برای سفر دشوارتر شده است. ژئوتوریسم نیاز این دسته از گردشگران را رفع می‌کند.

ژئوتوریسم همچنین مسافرانی که به دنبال ماجراجویی هستند را با فعالیت‌هایی مانند سنگ نوردی، غارنوردی و پیاده روی در مناطق زمین شناسی راضی می‌کند و همچنین این مناطق طبیعی را معرفی کرده و می‌شناساند.

رونق گرفتن ژئوتوریسم از نظر اقتصادی به نفع ساکنان منطقه است. مشاغل مسافرتی تمام تلاش خود را برای استفاده از نیروی کار محلی، خدمات و محصولات آن‌‌ها انجام می‌دهند. وقتی جامعه نقش سودمند ژئوتوریسم را درک کند، انگیزه‌ای برای محافظت از مقصد موردنظر می‌شود. مسافران اغلب به دنبال مشاغلی هستند که ویژگی‌های محلی داشته باشند و درآمد گردشگری به نوبه خود ارزش دارایی‌های محلی را افزایش می‌دهد.

سفرها، بازدیدکنندگان و میزبانان را آگاه می‌کند. ساکنان میراث خود را کشف می‌کنند و اینکه چگونه ممکن است پدیده‌ای عادی برای آن‌ها، برای افراد خارجی جذاب باشد. همانطور که مردم محلی در نمایش محل سکونت خود مهارت می‌یابند، گردشگران نیز از بازدیدهای خود بیشتر بهره می‌برند. بازدیدکنندگان پس از بازگشت به خانه‌های خود، داستان‌هایی را تعریف می‌کنند که دوستان و اقوامشان را برای داشتن یک تجربه مشابه مشتاق می‌کند و به این صورت به رونق مشاغل وابسته به صنعت توریسم نیز کمک می‌کند.

در نهایت حفظ محیط زیست و چشم‌اندازهای آن، عدم تغییر و خودداری از دخالت انسان در بر هم زدن چهره زمین و همچنین ارتقا فرهنگی و اقتصادی این مناطق حفاظت شده از اهداف اصلی ژئوتوریسم است. در واقع در ژئوتوریسم از پتانسیل‌های طبیعی موجود در یک منطقه برای بهبود شرایط آن منطقه و مردم ساکن در آن استفاده می‌شود.

ژئوتوریسم در ایران

ایران فرهنگ و تمدنی غنی همراه با محیط طبیعی ممتاز و کم‌نظیر دارد و جاذبه‌های باستان‌شناختی، فرهنگی و طبیعی ایران مبنایی مناسب برای توسعه ژئوتوریسم ایجاد کرده است. گسترش و گوناگونی‌های زمین‌شناختی و طبیعی سرزمین پهناور ایران بسیار دیدنی بوده و جاذبه‌های منحصربفردی از نظر فرهنگی، تاریخی و طبیعی مشاهده می‌شوند.

کشور ایران به دلیل موقعیت خاص زمین‌شناسی، دربرگیرنده پدیده‎‌های متنوع زمین‌شناسی و زمین‌ریخت‌شناسی است. برخی از این پدیده‌ها از نظر زیبایی‌شناختی و برخی از نظر پژوهشی دارای ارزش هستند. با توجه به ارزش علمی، فرهنگی-تاریخی، زیبایی‌شناختی و اجتماعی-اقتصادی، می‌توان از آن‌ها به عنوان مکان‌های ژئومورفیک نام برد.

ژئوپارک‌ها در ایران ابزاری جدید و به روز در حفاظت از ژئوتوپ‌ها (مولفه‌های زمین‌شناختی بی‌جان-Geotope) و مناظر هستند. هدف کلی آن‌ها یعنی محافظت از ژئوتوپ‌های برجسته، اغلب با مناطق طبیعی حفاظت شده و پارک‌های ملی در ارتباط است. ارتباط بین میراث طبیعی و فرهنگی (به عنوان مثال استخراج که مدیریت استفاده سنتی از زمین است، سیستم آبیاری و غیره) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ژئوپارک‌های زمینی و دریایی از ابزارهای مهم گردشگری داخلی در ایران هستند که اولین کشور در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا است که سیستم جامع ژئوپارک را توسعه می‌دهد. در این سیستم یک پتانسیل عظیم برای رشد وجود دارد.

مهمترین دلایل شکل‌گیری اشکال و فرم‌های مختلف زمین‌شناسی در ایران عبارتند از رسوبگذاری، فعالیت آتشفشانی، حرکت‌های صفحات زمین، حرکات کوه‌زایی، فرسایش، چین‌خوردگی، گنبدها و بلورهای نمکی، تپه‌های مرجانی و شرایط اقلیمی که مهم‌ترین آن‌ها فرسایش است.

ایران به عنوان یکی از مناطق ارزشمند گردشگری نقش مهمی در صنعت توریسم و به خصوص ژئوتوریسم دارد. قشم پایتخت ژئوتوریسم ایران است. ژئوپارک قشم با مساحت حدود 32000 هکتار مهمترین ژئوپارک در خاورمیانه است که در غرب جزیره قشم واقع شده است. این ژئوپارک در 21 مارچ 2006 مصادف با اول فروردین 1385 توسط شبکه جهانی ژئوپارک‌ها (Global network of Geo-parks) ثبت شده است.

هشت سایت اصلی ژئوپارک قشم عبارتند از تنگه چاهکوه، دره ستاره افتاده، دره تندیس‌ها، دره شور، دهکده دولاب، نمکدان (گنبد نمکی)، تنگه عالی و کورکوراکوه. همچنین بزرگترین تجمع لاک پشت‌های دریایی کمیاب در خلیج فارس در قشم اتفاق می‌افتد و هر ساله گردشگران زیادی را در ماه مارچ به این منطقه می‌کشاند. ژئوتوریسم ایران علی‌رغم داشتن پتانسیل بسیار، به علت کمبود متخصصان در این حوزه و نبود تجهیزات کافی، هنوز رونق نگرفته است.

کلام آخر

از زمان ارائه اولین تعریف رسمی از ژئوتوریسم در سال 1995، ژئوتوریسم به عنوان یک زمینه تحقیقاتی، به طور مداوم در حال رشد است. مباحث اصلی در ژئوتوریسم که به تحقیقات بیشتری نیاز دارند را می توان در دسته‌های زیر طبقه بندی کرد: دانش تجربی در مورد بازدیدکنندگان از پدیده‌های مورد مطالعه ژئوتوریسم، مشخصات، نیازها، ترجیحات و انگیزه‌های آنها، دانش تجربی در مورد چالش‌های اصلی مدیران هر مقصد ژئوتوریسم و ​​راه حل‌های احتمالی، دانش تجربی در مورد تأثیرات مثبت و منفی ژئوتوریسم بر میراث زمینی و سایر جنبه‌های محیط طبیعی، بر جوامع محلی و سایر سهامداران در مقصد ژئوتوریسم.

بهتر است در این روزها که درگیر بیماری همه‌گیر کرونا هستیم، با مطالعه بیشتر درباره پدیده‌ها و منابع ژئوتوریسم ایران، آن‌ها را بهتر بشناسیم و پس از فراهم شدن امکان سفر، با رفتن به این مناطق به صنعت توریسم داخلی کمک کنیم. شما می‌توانید در بخش نظرات، مقصدهای ژئوتوریسم بکری که می‌شناسید را به ما معرفی کنید.