از مهم‌ترین عواملی که باعث جذب توریست‌ها به کشور ما می‌شود، شاهکارهای معماری ایران هستند که برای علاقمندان معماری و تاریخ در سراسر دنیا شناخته شده هستند. در این مقاله با بهترین معماری های ایران که تعدادی از آن‌ها شاهکار معماری ایرانی اسلامی نیز محسوب می‌شوند آشنا می‌شوید.
یکی از جذابیت‌های ایران برای مردم دنیا، بناهای شگفت‌انگیز از معماری ایرانی هستند که بسیاری از آن‌ها شهرت جهانی دارند. از اولین حکومت‌های ایرانی تا به امروز، بناهای بسیار زیبایی در نقاط مختلف ایران با ویژگی‌های متفاوت و کم‌نظیری ساخته شده‌اند که هنر معماران برجسته و نامدار دوره‌های مختلف هستند. از طرفی، معماری ایرانی به تزئینات ویژه و بسیار زیبای آن با به‌کارگیری هنرهای مختلفی اعم از کاشی‌کاری، گچ‌بری، معرق، مقرنس، حجاری و نجاری مشهور است که با نشانه‌هایی از اصالت ایرانی تلفیق شده‌اند و آثاری چشم‌نواز و بدیع به وجود آورده‌اند.
ساخت بسیاری از درخشان‌ترین معماری‌های ایرانی به زمان صفویه و قاجار بازمی‌گردد. همچنین با ورود اسلام و به ویژه مذهب تشیع به ایران در زمان صفویه، بسیاری از شاهکارهای معماری ایران که در دوران حکومت صفویان و نیز بعد از آن ساخته شده‌اند، در دسته شاهکارهای معماری اسلامی قرار می‌گیرند. در این مقاله از پلازا، تعدادی از زیباترین شاهکارهای معماری ایران و زیباترین معماری های ایرانی را معرفی و بررسی می‌کنیم. با ما همراه باشید.
آنچه در ادامه می‌خوانید:
شاهکارهای معماری ایران در اصفهان
آثار تاریخی موجود در اصفهان که اکثرا به دوران صفویه برمی‌گردند، از برجسته‌ترین و زیباترین نمونه‌های معماری ایرانی هستند. در این بخش با بهترین معماری های ایران که در اصفهان واقع شده‌اند، آشنا می‌شوید.
مسجد امام (شاه)
- آدرس: اصفهان، میدان نقش جهان
مسجد امام یا شاه که به نام‌های مسجد جامع عباسی و مسجد سلطانی نیز معروف است، از زیباترین بناهای معماری ایرانی است که شهرت جهانی دارد. این شاهکار معماری ایرانی اسلامی، در زمان صفویان و به دستور شاه عباس ساخته شده که امروزه در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار گرفته است. این بنا یک تلفیق بی‌نظیر از هنرهای معماری، کاشی‌کاری و حجاری در بهترین نوع آن‌هاست که زیر نظر ماهرترین اساتید این حرفه‌ها ساخته شده و معمار مهندس این بنا، استاد علی‌اکبر اصفهانی است که در زمان خود از اساتید بی‌نظیر این رشته بوده و نام او در کتیبه سردر مسجد به عنوان مهندس معمار بنا نوشته شده است.
در قسمت دیگری از کتیبه سردر این مسجد که مهم‌ترین مسجد اصفهان و از بهترین آثار معماری ایران به شمار می‌رود، با خط ثلث نوشته شده که هزینه ساخت این بنا از اموال شخصی شاه عباس صفوی پرداخت شده و شاه عباس آن را به روح جد خود، شاه طهماسب هدیه کرده است. گفتنی‌ست کتیبه سردر مسجد به خط خوشنویس ماهر و نامدار دوره صفویان، علیرضا عباسی نوشته شده و سایر کتیبه‌هایی که در تزئینات این بنا دیده می‌شود، هنر ماهرترین خوشنویسان عصر صفویه است.
گنبد اصلی مسجد شاه ارتفاع 52 متری دارد و مناره‌های این مسجد، 40 و 48 متری هستند. استفاده از قطعات بزرگ سنگ‌های مرمر یکپارچه و سنگاب‌های نفیس، از جذابیت‌های این مسجد است. گفته می‌شود در زمان ساخت مسجد، به تازگی معدنی از سنگ مرمر در اصفهان یافت شده بوده که همین موضوع می‌تواند علت استفاده زیاد از سنگ‌های مرمر در ساخت این بنا باشد.
محراب اصلی مسجد که در شبستان جنوبی واقع شده نیز از زیباترین محراب‌ها است. عمده تزئینات مسجد با کاشی‌کاری‌هایی از کاشی‌های خشت هفت‌رنگ و کتیبه‌های با خطوط ثلث و بنایی صورت گرفته است. زیباترین سقف‌های تاریخی ایرانی را نیز می‌توانید در این بنا مشاهده کنید. اگر به معماری اسلامی علاقمند باشید، این شاهکار معماری ایرانی اسلامی از لذت‌بخش‌ترین گزینه‌ها برای بازدید خواهد بود.
مسجد شیخ لطف الله
- آدرس: اصفهان، میدان نقش جهان
مسجد شیخ لطف‌الله در زمان صفویان و به دستور شاه عباس اول بنا شده و از آنجا که در عصر صفویه، اسلام و خصوصا شیعیان و علمای شیعه از اهمیت خاصی برای حاکمان برخوردار بودند، این مسجد به نام شیخ لطف‌الله عاملی که به شیخ لطف‌الله میسی هم مشهور است، نامگذاری شد. شیخ لطف‌الله از علمای لبنان بود که به دعوت حکومت صفویه به ایران مهاجرت کرده بود. این مسجد محل زندگی و محل برگزاری جلسات دینی و تدریس دروس فقهی شیخ لطف‌الله نیز بوده است.
معماری این مسجد تا حدودی با سایر مساجد متفاوت است، چراکه مناره و شبستان ورودی یا حیاط ندارد. در تزئینات این بنا از کاشی‌کاری به سبک معرق استفاده شده و بسیاری از کتیبه‌های خط ثلث آن هنر علیرضا تبریزی عباسی است که از خوشنویسان برجسته زمان صفویه بود و شاه عباس صفوی توجه خاص و ویژه‌ای به او داشت.
معمار این مسجد، استاد محمدرضا اصفهانی بوده که نام او در کتیبه‌ای در محراب مسجد نوشته شده است. محراب این مسجد از زیباترین معماری های ایرانی است که کاش‌کاری‌های معرق و مقرنس‌های بسیار زیبا و بی‌نظیری وجود دارد که نمونه آن‌ها تنها در همین مسجد شیخ لطف‌الله به چشم می‌خورد. کتیبه‌هایی به خط علیرضا عباسی و باقر بنا نیز در این محراب وجود دارند که شامل روایاتی از پیامبر و امام صادق (ع)، اشعاری سروده شیخ بهایی و نام سازنده این شاهکار معماری ایرانی اسلامی هستند.
باستان‌شناسان، اساتید معماری و مورخان بسیاری از سراسر دنیا زیبایی این مسجد را تحسین کرده‌اند. پروفسور آرتور پوپ، مورخ معروف آمریکایی که آثار هنری ایران را بررسی می‌کرده، در کتاب بررسی هنر ایران در رابطه با مسجد شیخ لطف‌الله نوشته است:
کوچک‌ترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‌شود، اندازه‌ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‌تواند داشته باشد.
عمارت عالی قاپو
- آدرس: اصفهان، میدان نقش جهان
معنای لغوی عالی‌قاپو، درگاه بلند یا سردر بلند و بزرگ است. ساخت این عمارت هم به دوران صفویه بازمی‌گردد که با 48 متر ارتفاع در 6 طبقه در ضلع غربی میدان نقش جهان ساخته شده است. اصل بنا در دوره شاه عباس اول احداث شده و ابتدا در ورودی مجموعه کاخ‌های دولت صفویه بوده است، اما به مرور زمان سایر پادشاهان صفوی دستور تکمیل و گسترش عالی‌قاپو را داده‌اند، تا این که به شکل امروزی آن درآمده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا، تزئین آن با مینیاتورهایی است که هنر معروف‌ترین و ماهرترین نقاش دوره صفویه، رضا عباسی هستند.
اما اصلی‌ترین نکته‌ای که سبب تمایز این بنا از سایر بناهای تاریخی شده و عالی‌قاپو را در فهرست شاهکارهای معماری ایرانی قرار می‌دهد، وجود سالنی موسوم به اتاق صوت یا سالن موسیقی در این عمارت است که به شکل ویژه‌ای طراحی و تزئین شده است. در این سالن علاوه بر مینیاتورهای رضا عباسی، گچ‌بری‌های بی‌نظیری را در دیوارها و سقف می‌بینیم که به شکل بعضی سازهای موسیقی طراحی شده‌اند. این شیوه گچ‌بری به غیر از نشان دادن هنر گچ‌کاران، برای جلوگیری از انعکاس صداهای اضافی محیط به کارگرفته شده تا صدای ساز نوازندگان به بهترین شکل ممکن به گوش شنوندگان برسد.
بهترین معماری های ایران در کاشان
از مهم‌ترین جاذبه‌های توریستی کاشان، خانه‌های تاریخی این شهر هستند که ظرافت هنر معماری ایرانی را به خوبی به نمایش می‌گذارند. شاهکارهای معماری واقع در کاشان را بشناسید:
خانه بروجردی ها
- آدرس: کاشان، خیابان علوی
خانه بروجردی‌ها از معروف ترین بناهای معماری ایرانی است که ساخت آن به دوران قاجار بازمی‌گردد و روند ساخت آن 18 سال طول کشیده است. این بنا از املاک شخصی محسوب می‌شده و متعلق به سید حسن بروجردی (نطنزی) بوده است. داستان ساخت این خانه به زمانی برمی‌گردد که پسر سید حسن بروجردی به دختر سید جعفر طباطبایی که صاحب خانه مشهور طباطبایی‌ها بوده، علاقمند می‌شود و طباطبایی شرط می‌گذارد که داماد، خانه‌ای به شکوه و زیبایی خانه طباطبایی‌ها داشته باشد، تا ازدواج سر بگیرد. بروجردی‌ها هم ساخت این خانه را شروع می‌کنند و خانه بروجردی‌ها با عظمت و شکوهی حتی بیشتر از خانه طباطبایی‌ها، 18 سال بعد تکمیل می‌شود.
طراحی و معماری این بنا، به عهده علی مریمی کاشانی، یکی از ماهرترین معماران دوره قاجار بوده که تمام هنر و مهارت خود را در نهایت دقت و ظرافت، در ساخت این خانه به کار گرفته است. تزئینات عمده این خانه، با نقاشی و گچ‌بری صورت گرفته است. از جذاب‌ترین نکات خانه بروجردی‌ها، وجود آثار صنیع‌الملک و کمال‌الملک، نقاشان زبده ایرانی در دیوارها و سقف‌های سالن‌های متفاوت این خانه است که هر سالن را به شکل خاصی طراحی و تزئین کرده‌اند.
طراحی خانه بروجردی‌ها، به اصالت ایرانی بسیار وفادار بوده و بسیاری از نقاشی‌ها، یکی از داستان‌های اصیل و معروف مانند لیلی و مجنون یا یوسف و زلیخا را روایت می‌کنند. از طرفی در گچ‌بری بعضی سالن‌ها، به کسب‌وکار صاحب خانه نیز توجه شده و نشانه‌هایی از آن دیده می‌شود. بیش از 150 بنا، گچ‌کار و آینه‌کار در طول 18سالی که ساخت این اثر بدیع معماری ایرانی طول کشیده، در ساخت آن همکاری داشته‌اند.
خانه عباسیان
- آدرس: کاشان، خیابان علوی
یکی دیگر از بهترین معماری های ایران، خانه عباسیان است که با سبک معماری منحصر به فردی در دوره قاجار ساخته شده و متعلق به حاج محمدابراهیم تاجر کاشی، از معروف‌ترین تاجران چینی و بلور زمان قاجار بوده است. وسعت این خانه به قدری زیاد بوده که بعد از فوت مالک اولیه آن، به پنج خانه مستقل تفکیک می‌شود. ساخت این بنا 20 سال طول کشیده و هنرهای ظریف معماری از جمله گچ‌بری، نقاشی، مقرنس و حجاری به بهترین شکل آن‌ها و آمیخته با اصالت ایرانی، در تزئین این خانه به کار رفته‌اند.
قرینه‌سازی و ساخت فضای متناسب با آب‌وهوای فصل‌های مختلف سال، از اصول معماری اصیل ایرانی است که به زیباترین شکل در این بنا رعایت شده است. از طرفی، وجود فضای اندرونی و بیرونی، وجود دیوارهای بلند اطراف بنا که مانع دید از طریق سایر خانه‌های اطراف باشد و اتاق‌های تودرتو و متعدد هم نشان‌دهنده معماری قاجاری است که خانه عباسیان هم به همین شکل ساخته شده است.
اما وجه تمایز این خانه با سایر خانه‌های قدیمی که باعث شده تا خانه عباسیان، شاهکار معماری ایرانی باشد، معماری به سبک گودال باغچه است. در معماری سنتی ایرانی، در وسط حیاط مرکزی یک طبقه به داخل زمین فرو می‌رفته است. نمونه‌های این سبک در کاشان، یزد و نائین به علت وجود اقلیم‌های خشک کویری، دیده می‌شود. گودال باغچه امکان دسترسی به آب قنات را فراهم می‌کرده و خاک مورد نیاز برای استفاده در ساخت بنا را نیز تامین می‌کرده است.
بهترین معماری های ایران در استان فارس
استان فارس و شیراز از هزاران سال پیش از مراکز آباد ایران بوده و به عنوان پایتخت حکومت‌های مختلف هم شناخته می‌شده است. به همین علت ابنیه تاریخی مهم و ارزنده‌ای در این شهر و استان وجود دارند که در این بخش به بهترین معماری های ایران در شیراز و فارس می‌پردازیم.
تخت جمشید
- آدرس: استان فارس، مرودشت
تخت جمشید یا پرسپولیس از اصلی‌ترین نمادهای ایران و شاخص‌ترین شاهکارهای معماری ایران باستان به شمار می‌رود که برای چندین سال، پایتخت حکومت هخامنشیان بوده است. بنیانگذار تخت جمشید، داریوش اول است. وسعت کامل کاخ‌های تخت جمشید 125 هزار متر مربع است و گفته می‌شود ساخت این مجموعه عظیم و باشکوه، 120 سال طول کشیده است. هنر معماری ایرانیان باستان با این مجموعه کاملا به رخ کشیده می‌شود؛ چرا که از اصول بسیار ویژه‌ای در ساخت تخت جمشید استفاده شده است.
این مجموعه از بخش‌های مختلفی تشکیل شده که عظمت عجیبی دارند و به زیبایی با کتیبه‌ها و سنگ‌نبشته‌ها و حجاری‌های بی‌نظیری تزئین شده‌اند. از نکات جالبی که در پرسپولیس به چشم می‌خورد، وجود کتیبه‌هایی است که به دوره هخامنشیان مربوط نمی‌شود و حتی از دوره قاجار هم کتیبه‌هایی در این مجموعه وجود دارند.
از مهم‌ترین ویژگی‌های تخت جمشید، تاثیرگذاری آن بر معماری باستان و نیز معماری مدرن ایرانی است. تاثیر معماری هخامنشیان بر شهر باستانی استخر، نقش رستم، تخت سلیمان آذربایجان و نیز هنر معماری هند و یونان، کاملا مشهود است. به علاوه، معماری معاصر هم از پرسپولیس تاثیر گرفته و کاخ شهربانی، ساختمان صندوق بانک ملی ایران و ساختمان دبیرستان انوشیروان دادگر از جذاب ترین ساختمان های قدیمی ایرانی‌اند که نمونه‌های این مسئله هستند.
مسجد نصیرالملک
- آدرس: شیراز، خیابان لطفعلی‌خان زند
مسجد نصیرالملک یا مسجد صورتی که از زیباترین و مشهورترین شاهکارهای معماری اسلامی در ایران است، در دوره قاجار و به دستور میرزا حسن‌علی‌خان ملقب به نصیرالملک، یکی از اعیان شیراز، ساخته شده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های این مسجد که از علت‌های اصلی شهرت آن نیز هست، استفاده از شیشه‌های رنگی در شبستان اصلی آن است که در ساعات مشخصی از روز به ویژه اولین ساعات بعد از طلوع آفتاب، با انعکاس نور در فضای شبستان، چشم‌انداز بی‌نظیر و شگفت‌انگیزی را خلق می‌کند.
از دیگر ویژگی‌های این شاهکار معماری ایرانی اسلامی، استفاده از هنر کاشی‌کاری و مقرنس به شکلی منحصر به فرد است که مسجد نصیرالملک را به یکی از شگفت‌انگیزترین مساجد ایران تبدیل کرده است. ورودی اصلی مسجد با کاشی هفت‌رنگ که تمامی رنگ‌ها طبیعی هستند، با نقش‌های گل سرخ و گل زنبق شیراز تزئین شده است.
علت‌هایی که باعث شده این مسجد به مسجد صورتی هم معروف شود، غالب بودن رنگ صورتی در تزئینات کاشی‌کاری مسجد و همچنین استفاده از رنگ صورتی در شیشه‌های رنگی شبستان اصلی است. تزئینات بخش‌هایی از این مسجد از مسجد وکیل شیراز الهام گرفته شده است.
شاهکار معماری ایرانی اسلامی در زنجان
با مهم‌ترین بنای تاریخی زنجان آشنا شوید:
گنبد سلطانیه
- آدرس: زنجان، سلطانیه
گنبد سلطانیه، آرامگاه یکی از پادشاهان ایلخانی به نام سلطان محمد خدابنده یا اولجایتو است که یکی از آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو و از مهم‌ترین معماری های تاریخی ایران است. گنبد این بنا، با ارتفاع 50/48 متر و قطر دهانه 40/24 متر، بزرگترین گنبد تاریخی ایران، بزرگترین گنبد در دنیا بعد از کلیسای جامع فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه و بزرگترین گنبد آجری در جهان است. بعضی از باستان‌شناسان و معماران مطرح جهان، ساختار گنبد سلطانیه را مشابه با گنبد کلیسای جامع فلورانس دانسته‌اند، اما باید گفت سبک معماری این گنبد منحصربه‌فرد است؛ معماران این بنا، گنبد سلطانیه را به شکلی طراحی کرده‌اند که آسیب‌پذیری آن در مقابل زلزله را کاهش داده‌اند.
در میان شاهکارهای معماری سنتی ایرانی، برای اولین بار در تزئینات گنبد سلطانیه از هنر کاشی‌کاری در سطح عالی و پیچیده آن استفاده شده است. گنبد سلطانیه یک مجموعه شگفت‌انگیز از هنرهای تزئینی معماری اصیل ایرانی است که هنرهایی مانند کاشی‌کاری، گچ‌بری، مقرنس‌کاری، خطوط تزئینی و کتیبه‌نویسی را به شکلی ظریف و هنرمندانه به نمایش می‌گذارد. برای ساخت بدنه اصلی گنبد سلطانیه و تمام ساختمان آن از آجر استفاده شده و برای تزئین گنبد، از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی به شکل روکش و به شیوه معرق‌کاری استفاده شده است. گنبد سلطانیه یکی از معماری های عجیب ایرانی است و چنان عظمتی دارد که از اکثر نقاط شهر دیده می‌شود.
کلام آخر
هنر معماری ایران شهرت جهانی دارد و شاهکارهای معماری ایران برای بسیاری از مردم سراسر دنیا شناخته شده هستند. معماری ایرانی با ویژگی‌های کم‌نظیری که دارد، از مهم‌ترین دلایل جذب توریست‌های داخلی و خارجی محسوب می‌شود. در این مقاله از پلازا، تعدادی از بهترین معماری های ایران و نیز بهترین نمونه‌های شاهکار معماری ایرانی اسلامی را مورد بررسی قرار دادیم. اگر از علاقمندان به هنر معماری و نیز سفر و گردشگری هستید و تا به حال از این شاهکارهای تاریخی بازدید نکرده‌اید، با خواندن این مقاله و آشنایی بیشتر با این مکان‌ها، می‌توانید بازدید از آن‌ها را در برنامه آینده خود قرار دهید.